Francusko-włoska potyczka. Jean-Marie Leclair versus Pietro Antonio Locatelli
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Francusko-włoska potyczka. Jean-Marie Leclair versus Pietro Antonio Locatelli Ewa Chamczyk
instrumenty.jpg

„Ktokolwiek słyszał Locatellego, jak grał fantazje na skrzypcach, wie, jakie stroił miny, zanim znów wracał do zmysłów, wtedy wykrzykiwał wielokrotnie: <>. Kiedyś on i Leclair przebywali jednocześnie na dworze w Kassel, skłaniając dworskich błaznów do stwierdzenia, że obaj biegają jak zające w górę i w dół skrzypiec, jeden grając jak anioł, a drugi jak diabeł. Ten pierwszy (Leclair) z precyzją lewej ręki, swoim schludnym i pięknym dźwiękiem, wiedział, jak skraść serca, podczas gdy drugi (Locatelli) prezentował wiele trudnych elementów i przede wszystkim chciał zadziwić słuchaczy swoją szorstką grą. Ale w miarę upływu czasu, choć nie chwiał się w siodle i grał zgodnie z pulsem, francuski muzyk mógł, gdyby nie przykładał się w najwyższym stopniu, zostać łatwo zrzucony z konia przez Włocha” [1].

Tak swoje wrażenia z pojedynku Pietra Antonia Locatellego i Jean-Marie Leclaira wiele lat później opisywał naoczny świadek wydarzenia, Jacob Wilhelm Lustig[2]. Spotkanie kompozytorów miało miejsce 22 grudnia 1728 roku na dworze w Kassel i w niedługim czasie stało się jednym z symboli batalii pomiędzy włoskim i francuskim stylem muzycznym[3]. Sylwetki ww. kompozytorów, mimo ich ogromnego znaczenia dla rozwoju muzyki skrzypcowej, wciąż pozostają niedocenione.

Pietro Antonio Locatelli, nie bez powodu uchodzi za Paganiniego XVIII wieku. Urodził się 3 września 1695 roku w Bergamo, gdzie rozpoczął naukę gry na skrzypcach w kręgu Katedry St. Maria Maggiore. W 1711 roku kompozytor, chcąc poznać panujące w muzyce tendencje, wyjechał do Rzymu[4]. Jednak nie odbył tu regularnych studiów, niewątpliwie jednak czerpał ze stylistyki utożsamianej z osobą Arcangela Corellego. W 1725 roku znajdujemy kompozytora w Mantui jako virtuoso di camera na dworze księcia Filipa von Hessen-Darmstadt. Wiadomo, że w tym czasie koncertował także w Wenecji. Fakt ten potwierdza dedykacja L’Arte del Violino na skrzypce, smyczki i b.c. op. 3 z 1733 roku dla weneckiego patrycjusza, Girolama Michiela Liniego, w której zaznaczył, iż przedstawiał te działa w mieście na lagunie „z wykwalifikowaną orkiestrą niezrównanej wielkości”[5]. Po latach wędrówek los przywiódł Locatellego do Amsterdamu, gdzie w 1729 roku osiadł na stałe. Jednym z czynników, które skłoniły go do pozostania w tym mieście, był kwitnący przemysł wydawniczy. W tym czasie porzucił jednak zwyczaj koncertowania publicznego czy odbywania długich tras koncertowych na rzecz muzykowania prywatnego[6]. Locatelli stał się jednym z pierwszych niezależnych od patrona artystów, który odniósł niebywały sukces. Zmarł 30 marca 1764 roku.

Nie mniej interesujące wydają się być losy Jean-Marie Leclaira, nazywanego Corellim Francji i przez wielu badaczy uważanego za założyciela francuskiej szkoły skrzypcowej. Urodził się 10 maja 1697 roku w Lyonie jako najstarszy z ośmiorga dzieci Benoîte Ferrier i Antoine’a Leclaira, koronkarza i wiolonczelisty dworu Ludwika XIV. Jednak jego droga szybko zawiodła do Turynu, gdzie w 1722 i 1726 roku uczył się gry na skrzypach u Giovanniego Battisty Somisa, ucznia A. Corellego. W dwa lata później, debiutował z dużym powodzeniem na koncertach z cyklu Concert Spirituel[7], a w 1733 roku został mianowany ordinaire de la musique du roi na dworze Ludwika XV, co pozwoliło mu uczestniczyć w życiu muzycznym pałacu królewskiego. W 1737 roku w wyniku sporu z nadwornym skrzypkiem Jean-Pierre Guignonem, dotyczącym prowadzenia orkiestry, Leclair opuścił posiadłość władcy. W kolejnych latach przebywał w Hadze i Chambéry, a zimą 1744/45 roku ponownie zawitał do Paryża. Około 1758 roku Leclair został opuszczony przez drugą żonę, po czym osiadł w małym domu przy Rue de Carême Prenant w niebezpiecznej dzielnicy Paryża w niebezpiecznej dzielnicy Paryża, gdzie 22 października 1764 roku został zamordowany w niewyjaśnionych okolicznościach.

Przytoczona powyżej wypowiedź J.W. Lustiga może dzisiaj wzbudzać uśmiech na twarzy, jednak trafnie oddaje różnice w stylistyce gry obu skrzypków, którzy będąc jednocześnie kompozytorami, pozostawili po sobie spuściznę, w głównej mierze w postaci sonat i koncertów. XVIII-wieczną publiczność szczególnie zachwycały konfrontacje uwypuklające różnice stylów. Atrakcyjność wykonania zwiększała się proporcjonalnie do wzrastającego wśród artystów współzawodnictwa. Taki właśnie charakter miało spotkanie Pietra Antonia Locatellego i Jean-Marie Leclaira. Dzisiaj jedynie zachowany materiał nutowy pozwala nam powołać taki pojedynek do życia. Na podstawie wyników analiz koncertów skrzypcowych[8] bohaterów pojedynku chciałabym taki rodzaj konfrontacji przywołać. Wybrane przeze mnie kompozycje pochodzą z tego samego przedziału czasowego. Pomimo wydania w latach 30-tych XVIII wieku, wiadomym jest, że koncerty powstały wcześniej, a ich twórcy wykonywali je publicznie jeszcze przed ich spotkaniem w Kassel[9].

Muzyka kompozytorów mających wspólne korzenie w tradycji włoskiej szkoły skrzypcowej różni się nie tylko pod względem formalnym, ale i wyrazowym. Przytoczone słowa Lustiga można jednak przenieść na obszar kompozycji bohaterów pojedynku. Utwory Locatellego, tak jak ich twórca, pełne są nieskrępowanej spontaniczności i eksperymentalności. Przykuwają uwagę odbiorcy, wciąż stanowiąc wyzwanie dla wykonawców. W zakresie stosowanych form kompozytor nie wykraczał poza ramy swojej epoki, jak miało to miejsce w przypadku używanych przezeń bogato środków techniki skrzypcowej. P.A. Locatelli ustanowił prototyp nowoczesnego wirtuozostwa wiolinistycznego. Stawiał przed wykonawcami olbrzymie wymagania techniczne, m.in. dwu- i trójdźwięki, polifoniczne przebiegi, pojedyncze i podwójne tryle, stanowiące wyzwanie dla techniki gry lewej ręki. Oprócz tradycyjnych rodzajów artykulacji stosował niezwykle trudne staccato-legato, wymagające ogromnej sprawności aparatu prawej ręki. Jednak najbardziej problematyczną dla wykonawców okazywała się gra w bardzo wysokim rejestrze. Owe nowatorstwa w technice przysparzały Locatellemu niezrozumienia i dezaprobaty sztuki wirtuoza przez jemu współczesnych.

Kompozycje Leclaira natomiast, pomimo szerokich wpływów włoskich, widocznych przede wszystkim w wymiarze formalnym, cechuje wytworność i elegancja typowa dla stylistyki francuskiej. Nie można jednak zapomnieć, że był to pierwszy pełnoprawny twórca formy koncertu na terenie Francji. Jean-Marie Leclair dokonał syntezy włoskiego i francuskiego stylu barokowego, tworząc tym samym właściwy tylko sobie, oryginalny rodzaj języka muzycznego. Komponując sonaty solowe i triowe oraz koncerty skrzypcowe, skoncentrował się na formach typowych dla twórców pierwszej połowy XVIII stulecia. Wpisał się też w tradycję przystosowania formy sonaty da chiesa w stylu Corellego do gustu ówczesnej Francji. Stało się to możliwe dzięki nasyceniu jej elementami tańca i brzmienia orkiestry J.B. Lullego. W tym przypadku, nie bez znaczenia wydaje się wykształcenie Leclaira w zakresie sztuki tanecznej oraz jego doświadczenie płynące ze służby na dworze królewskim. Związki z muzyką królewskiej Francji przejawiały się również w sposobie kształtowania linii melodycznej. Kompozytor ten element dzieła muzycznego budował z długich, sekwencyjnie zestawionych fraz, uzyskując wrażenie wdzięku oraz delikatności. Harmonia natomiast przeciwnie, pozostawała niezwykle wyrazista. Obok elementów francuskich, Leclair szeroko stosował elementy typowe dla stylu włoskiego. Już samo używanie smyczka Tartiniego, a także rodzaj strun i sposób trzymania instrumentu były typowo włoskie[10]. Leclair, wzorem skrzypków z Italii, szeroko wykorzystywał dolny rejestr instrumentu, zwłaszcza strunę g w partiach solowych. Nie stronił jednak od eksploatowania górnego rejestru. Grę Leclaira w wysokich partiach instrumentu cechowała perfekcyjna intonacja, nie bez powodu nazywana Jouer à la Leclair[11]. Nie sposób nie wspomnieć o pierwiastku wirtuozowskim, będącym niewątpliwie wynikiem inspiracji płynącej z gry P.A. Locatellego. Leclair wprowadził do Francji nowy rodzaj wirtuozostwa, uwzględniający chwyty akordowe. Stawiał skrzypkom spore wymagania techniczne, takie jak wysokie pozycje, podwójne tryle czy tremolo dla lewej ręki. Współcześni Leclairowi niejednokrotnie zwracali jednak uwagę na kryształowy i słodki dźwięk jego gry, często przywołując dla kontrastu ostre brzmienie płynące spod smyczka Locatellego czy Guignona. Muzykolog Marc Pincherle stwierdził, że „jeśli one [sonaty] pomijają pewne nowe efekty, którymi szczyci się współczesna technika, to dzieje się tak nie dlatego, że Leclair nie potrafił ich wykonywać, lecz jedynie dlatego, że o nich nie pomyślał”[12]. Manfred Bukofzer stwierdził natomiast, że „Jean-Marie Leclair (uczeń Somisa), najwybitniejszy twórca w zakresie sonaty solowej i triowej, urzeczywistnił ową fuzję stylu francuskiego i włoskiego, o której marzył Couperin”[13]. Przez niektórych nazywany był nawet Corellim Francji[14]. Niewątpliwie wybitne osiągnięcia Leclaira na gruncie muzyki skrzypcowej spowodowały, że został okrzyknięty założycielem francuskiej szkoły skrzypcowej[15].

Niemniej jednak, mając świadomość kierunku, w jakim rozwinęła się muzyka skrzypcowa, można bez wątpienia stwierdzić, iż postacią wyznaczającą jej dalszy bieg był Pietro Antonio Locatelli. Odwołując się do cytowanych słów Lustiga, można uznać, iż „francuski muzyk mimo iż nie chwiał się w siodle i grał zgodnie z pulsem”, to z naszej perspektywy, nie tylko mógł, ale i został łatwo „zrzucony z konia przez Włocha”.


[1] Cyt. za: Daniel Heartz, Locatelli and the Pantomime of the Violinist in "Le Neveu de Rameau", [w:] „Diderot Studies” 1998 nr 27, s. 123. Tłumaczenie własne autorki, jeśli nie podano inaczej.

[2] Jacob Wilhelm Lustig dodał opis do pracy Charlesa Burney’a The Present State of Music in Germany, The Netherlands and United Provinces, Londyn 1774, Rijkgestoffeedverhaal van de eigenlijkegestelheid der hedendaagscheToonkunst, Groningen 1786, s. 389, cyt. za: Neal Zaslaw, Materials for the Life and Works of Jean-Marie Leclair l’aîné, niepublikowana dysertacja doktorska, New York 1970, s. 28-29.

[3] Historia pojedynków pomiędzy włoskim i francuskim stylem muzycznym sięga czasów średniowiecza. Jednak rywalizacja rozpoczęła się na dobre w wieku XVIII. Na uwagę zasługuje spór pomiędzy zwolennikami J.B. Lullego i A. Corellego. François Raquenet, A Comparison between the French and Italian Music, [w:] „The Musical Quarterly”, 1946 nr 3, s. 411-436.

[4] Przez długi czas uważano, iż był uczniem Arcangello Corellego. Albert Dunning, [hasło] Locatelli, Pietro Antonio, [w:] New Grove Dictionary of Music and Musicians, S. Sadie [red.], Londyn 2001, t. 15, s. 40.

[5] Cyt. za: P. Locatelli, L’Arte del Violino, karta z dedykacją, Amsterdam 1733.

[6] W każdą środę w swoim domu organizował koncerty dla wąskiego grona słuchaczy. A. Dunning, op. cit., s. 41.

[7] Koncerty z 1 i 3 V, 15 VIII, 8 IX, 1, 17, 22 XI 1728 roku. Constant Pierre, Histoire du Concert Spirituel 1725-1790, Paryż 2000, s. 235-236.

[8] Koncertu skrzypcowego G-dur op. 3 nr 9 P.A. Locatellego oraz Koncertu skrzypcowego a-moll op. 7 nr 5 J.-M. Leclaira.

[9] Prawdopodobnie część z nich Leclair prezentował już na Concert Spirituel w 1728 roku. Natomiast pierwsze potwierdzone wykonanie przez samego kompozytora miało miejsce 4 czerwca 1733 roku. W dwa lata później, 9 marca 1735 roku, prezentował je przed królową w Wersalu. Penny Susanne Schwarze, Styles of Composition and Performance in Leclair’s Concertos, niepublikowana dysertacja doktorska, Chapel Hill 1983, s. 11-12.

[10] Richard King, Les Goûts-Réunis and Leclair’s Concertos, niepublikowana dysertacja doktorska, Edmonton 1984, s. 91.

[11] Ibidem.

[12] David Boyden, Dzieje gry skrzypcowej od początków do roku 1761, tłum. E. Gabryś, Kraków 1980, s. 370.

[13] Manfred Bukofzer, Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, tłum. E. Dziębowska, Warszawa 1970, s. 351-352.

[14] Charles-Henri Blainville, cyt. za: Daniel Heartz, Music in European Capitals: the Galant Styles, 1720-1780, New York 2003, s. 632.

[15] Do uczniów Leclaira należeli znamienici skrzypkowie, m.in. Elisabeth de Haulteterre, Guillaume-Pierre Dupont, Jean-Joseph Rudolphe, a także prawdopodobnie Pierre Gaviniès. A. Dunning, op. cit., s. 42.

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem