Osiemnastowieczna popularność widowisk ogniowych – iluminacji, fajerwerków z akcją i pokazów pirotechnicznych – prowokuje do zadawania pytań o przyczyny tak dużej sławy tego typu widowisk. Ognie kunsztowne ozdabiały uroczystości zarówno o charakterze państwowym jak i święta szczególnej rangi w życiu miast i szlachetnych rodzin. Stawały się częścią ważnych wydarzeń, służyły ich podniosłości i splendorom. Łączność między wzniosłością fetowanych okazji a profesjonalną techniką kunsztownych ogni sygnalizuje przyległość techniki do kultury wysokiego święta. Technika ogniowa wprowadza do świątecznych obchodów niezwyczajne, od starożytnej tradycji idące, formy uświetniania.
Pierwsza szczegółowsza obserwacja dotyczy tajemnicy magicznych oddziaływań widowisk ogniowych, ich popularności oraz więzi z kulturą masową. Kalendarzowe rejestry osiemnastowiecznych imprez feu d’artifice tworzą dziś pewien zbiór literatury naukowej[1]. Możemy też wskazać interpretacje oświeceniowej poezji o tematyce ogniowej[2]. Z przywoływanych prac wyłania się potwierdzenie częstości występowania przedstawień ogniowych. Ważną częścią odpowiedzi na pytanie o przyczyny fascynowania widzów tego rodzaju przedstawieniami jest docenienie wkładu i talentu wykonawców-pracowników sztuki ogniowej. Problem przygotowania inżynierów fajerwerkarzy kształconych w rodzinach chroniących tajemnice zawodu, jak i tych edukowanych równolegle z wiedzą militarną w Szkole Rycerskiej, w Królewskiej Szkole Artylerii (1776) oraz w Korpusie Artylerii Narodowej, wiąże się ze zwróceniem uwagi na podręczniki sztuki artylerii i ogni kunsztownych[3]. Ich fachowy profesorski wykład objaśniał technikę, tworzenie świetlnych obrazów i pirotechnicznych akcji. To konieczna dla dalszych badań literatura o sposobach konstruowania przemijającej magii, zdolnej zawładnąć wyobraźnią zbiorową.
Widowisko ogniowe, jako przekaz multimedialny, zapraszało do świata innej akcji i niezwykłych obrazów, zmieniało codzienność i znaną rzeczywistość. Tak więc, noc rozświetlona tysiącami lamp zdawała się dniem, budynki jaśniejące układem barwnych świateł traciły swą rozpoznawalność, napisy zapalone na tle ściany lasu, mknące ku niebu wirujące fajerwerki, wybuchające, gorejące wizerunki i symbole, barwna rosa unoszona ogniem – wszystko to naruszało na czas widowiska porządek natury i znany rodzaj zjawisk. Scenografia ogniowego spektaklu olśniewała czarownością, osiąganą dzięki technicznej sprawności machin, niezawodności materiałów puszkarskich i matematycznym wyliczeniom efektów. Rozświetlony i zdynamizowany spektakl ogniowy tworzył przestrzeń magii sztucznie osiąganej środkami technicznymi[4]. To sklasyfikowanie opieramy na ustaleniach zaproponowanych przez badaczkę zjawisk magicznych Danutę Kowalewską. Autorka tomu Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia definiuje magię sztuczną jako „fascynowanie oczu iluzjami, automatami lub umiejętne wykorzystywanie praw fizyki”[5].
Magiczna rzeczywistość ogniowa ma określony czas trwania – początek oznajmiano salwami armatnimi, muzyką instrumentów dętych i kotłów, zaś kres wyznaczały gasnące światła, wypalony ogień i finalne wystrzały. Wówczas także blakły pochwalne sensy oraz perswazyjne treści przekazywane publiczności przez takie nośniki informacji[6] jak: dźwięki, melodie, barwy, formy ruchu, obrazy, architektura, symbole, figury, napisy literowe i cyfrowe, efekty pirotechniczne oraz przestrzenne usytuowanie artystycznych elementów. Rola słowa w tej formie widowiskowej należy do drugiego planu. Przytłumiały ją efektowne działania ludzi techniki. Natomiast wykorzystanie słowa i sztuki zapisu obrazów następowało w opisowym programie-scenariuszu. Zawierał on informacje okolicznościowo-organizacyjne, podawał rozplanowanie i przebieg widowiska, opisywał obrazy, konstrukcje i efekty. Drukowany scenariusz zapowiadał uroczystość i zarazem utrwalał ją przez szczegółowy opis.
To właśnie dzięki programom zarówno widzowie, jak i czytelnicy, poznawali szczegóły ogniowych inscenizacji, pozwalające odczytać ich sensy symboliczne. Programy notowały inscenizacyjny kształt widowiska kulturowego, a także jego przebieg i dynamikę[7]. Eksponowały efekty ożywiające zmysły, budzące poczucie ekscytacji, zapisywały sentencje, życzenia i emblematy. Wręczane publiczności programy, wydawano w dobrych oficynach gdzie podlegały literackiemu zredagowaniu. Mistrzowie czarnej sztuki wzbogacali edycje swoimi efektami: pięknymi czcionkami różnego kroju i wielkości, inicjałami, winietami oraz drukarskimi ozdobnikami. Opisom skróconym, najczęściej pozbawionym elementów ozdobnych nadawano formę komunikatów, uwiadomień, afiszy i relacji przesyłanych z odległych miejscowości do aktualnych wydań prasowych. Są one wartościowym materiałem badawczym, ilustrującym frekwencję i charakter widowisk. Natomiast przykładem szczegółowego pełnego programu uroczystości o charakterze królewskim jest opis z 1754 r.: OPISANIE FAJERWERKU, który się odprawi w Warszawie dnia 3. Augusta, w Dzień Imienin Najjaśniejszego Króla Polskiego, Elektora Saskiego i w Rocznicę Orderu Orła Białego w Warszawie w Drukarni Jego Królewskiej Mości i Rzeczpospolitej w Kolegium Scholarum Piarum 1754[8].
Program powyższy, wraz z kartą tytułową, liczy sześć stron tekstu opisującego scenerię, akcję i efekty okazjonalnego widowiska. Imieninową okazję wyrażają w prologu uświetniające powinszowania i przypomnienia zwyczajów starożytnych. Królewskość imprezy, jej związek z osobą panującego to pierwsze wprowadzenia w krąg niezwykłych magicznych odczuć. Wskazaną datę inscenizacji – 3. dzień miesiąca augusta, połączono z inicjałami Augusta III Sasa, licznie rozmieszczonymi wśród dekoracji. Zapisano też informację o „doroczności festu”. Magia tej wysokiej uroczystości sławiącej władcę i ustanowiony przezeń Order Orła Białego ożyje w dorocznych powtórzeniach, pozwalając panującemu demonstrować swą moc nad żywiołami wody i ognia.
Prolog zawiera informacje wstępne i opis ramy inscenizacyjnej. Spektakl zaplanowano na przeciwległych brzegach Wisły, w miejscu zwyczajnym, nienawykłym do ról czarownych, ale gwarantującym bezpieczeństwo. Miarą otwartej przestrzeni jest zasięg wzroku i armatniej kanonady, miarą widowiska obecność publiczności, zaś środkowa linia rzeki należy do techniki i do teatru efektów; lustro wody daje wrażenie zwielokrotnienia odbitego obrazu. To tutaj pojawią się pierwsze sygnały nowej magicznej rzeczywistości[9].
Po stronie widowni umieszczono dwie orkiestry, korespondujące z trzecią na przeciwległym brzegu. Na scenicznym podium w centrum dekoracji, jaśnieje magiczna świątynia królewskich obchodów oraz wsparty wałem królewski namiot, który potwierdza obecność pierwszego widza i rzeczywistą rację święta. Symbolikę Kościoła zwycięskiego wodza wyraża, zgodnie z zasadą stosowności, architektura w porządku doryckim. Zdobią ją lśniące „promieńmi światła” królewskie znaki władzy i majestatu. Wśród licznych dekoracji rozgrywa się gra świateł, barw i form. Wszystkie elementy architektoniczne (arkady, ołtarz, galeria, pomniki, piramidy) emitują światło o różnorakim natężeniu, barwie, blasku i kolejności rozbłysku. Nadaje to uniezwyklony wygląd rekwizytom wysokiej rangi: insygniom panującego, wstęgom Orderu Orła Białego, symbolom państwowości, herbom i wizerunkom wysokich cnót. Aktywność świateł w prologu wskazuje, że wystawiona część była iluminacją – widowiskiem operującym grą i barwą świateł. Powstawał magiczny obraz uwodzący oko, tworzony sztuką światła, przeznaczony do oglądania i odczytania symboli. Z punktu widzenia widza, podczas percepcji iluminacji uaktywniają się zmysły, przekazujące wrażenia do ośrodka centralnego[10]. Iluminacja, bez wyraźnej łączności z akcją, pozostaje źródłem zmysłowego wrażenia magii. Dopiero połączenie iluminacji z akcją fajerwerkową i uświetniającymi wierszami, owocuje intelektualnym walorem widowiska, a następnie okolicznościową poezją[11]. Proces poetyckiego reagowania na wielkie wydarzenia wiąże się nie tylko z uświetnianiem widowisk o walorach historycznych, lecz w swej istocie dotyczy właśnie wielkich historycznych wydarzeń[12].
W omawianym widowisku właściwy fajerwerk z akcją ogniową podzielono na akty według zasad dramaturgii. W akcie I jako persona główna, panująca nad bogactwem użytych form, wystąpił królewski inicjał AR „cały w ogniu koloru brzoskwiniowego”. Otworzył on grę ogni, dźwięków i świateł odsłaniających napisy, wypełnioną efektami artylerzystów i fajerwerkarzy. Postacią działającą aktu II jest ukoronowany „Orzeł Biały cały wkoło ogniem gorejący”. Figura kroczącego nurtem Wisły orła białego we wstęgach i królewskiej koronie, pełniącego następnie wartę przed królewskim namiotem, jest przekazem uwznioślającym o magicznej sile, wzmocnionym grą fajerwerków. W akcie III uwaga widzów skierowana jest na lśniący w lustrach fajerwerkowy bukiet dla solenizanta, prezentowany przy akompaniamencie muzycznym i feerii sztuk ogniowych. W finale odjazd króla zamyka okolicznościową ramę widowiska imieninowego. Objęty tą ramą spektakl ogniowy kończy „widok sceny” wraz z powtórzoną 36 razy kanonadą ze wszystkich dział.
Dla zebranego tu „niezliczonego ludu”, który również opuszcza brzegi Wisły, rzeczywistość magiczna pozornie wraca ku zwyczajności czasu i obrazu i do miejsca w topografii miasta. Silny magiczny przekaz widowiska – zmysłowy i intelektualny – wzbogacił świadomość odbiorców o poczucie wspólnoty uczestnictwa w prześwietnym królewskim i państwowym święcie. Wrażenia, przejęcie i afektywna percepcja, budują na etapie końcowym, wyższy poziom odbioru. Magiczna bliskość władcy, pokaz jego wielkości wraz z przekonaniem o panowaniu umysłu nad mocą żywiołu, owocuje duchowym poczuciem uczestnictwa w kulturze, w wartościach i celach wyższych. I ten etap – etap kultury wyższej, kultury duszy, stanowi trzeci poziom odbioru widowiska ogniowego[13]. Można tu dodać żartobliwie i z poczuciem realizmu zarazem, że zapewne nie jest to jeszcze czas refleksji nad wysokimi kosztami przeżytej magiczności, wynoszącymi w tym przypadku sto tysięcy złotych[14].
Z innych, drukowanych w „Kurierze Warszawskim” opisów widowisk z okazji imienin Augusta III, możemy wskazać bogate fajerwerki z akcją „zapalane” w Ogrodzie Saskim; w marcu 1761 i 1762 r. Ostatni według projektu Szymona Bogumiła Zuga[15]. Aczkolwiek Artyleryja Koronna oznajmiła tę godną uroczystość „wystrzeleniem sto razy z armat”, to magicznym początkiem było całkowite zaciemnienie Ogrodu. Wówczas machiny rozbłyskujące światłem odsłaniały akcję Minerwy uzbrojonej w tarczę i „piorun Wielowładcy Niebieskiego”, a także „Orła Jowisza w ogniu białym” i wyobrażenia cnót władcy, włączone w „różne kolory pomieszanego ognia”[16]. Relacje prasowe notują zachwyt i ekscytację poddanych, obok nazwisk wykonawców techniki.
Widowiska w strukturze miejskiego ogrodu powtarzał Jan Marwani, twórca popularnych rozrywkowych pokazów pirotechnicznych w ogrodzie Foksal. W dniach rocznic nadawał im charakter wspaniałych dzieł sztuki ogniowej, które uświetniał rozpowszechnianiem wierszowanych utworów poetyckich i pieśni do wspólnego wykonania[17]. Kulminację stołecznych fajerwerków stanowi wieloelementowe święto z okazji odsłonięcia pomnika króla Jana III w Łazienkach we wrześniu 1788 r.[18] Widowisko „pod obłokiem” przeznaczono dla kilku tysięcy szlachetnie urodzonych i trzydziestu tysięcy mieszkańców. Było ono uczczeniem wiktorii wiedeńskiej, tryumfem bohaterskiej polskości i chwałą panującego Stanisława Augusta, jednoczącego Polaków pod biało-czerwoną barwą. Wśród teatralizowanych składników widowiska: pokaz rycerski – karuzel, kantata, balet heroiczny, odsłonięcie pomnika, chcemy zwrócić uwagę na przydającą splendorów iluminację całego niemal miasta i lasów oraz na magiczny fajerwerk, który „wydał na ostatku Bukiet z kilku tysięcy rac złożony”[19]. Magia wspólnotowego przeżycia tryumfu wiedeńskiego i powrót do złotego wieku polskiego oręża, służy tu zarówno zmysłowym wrażeniom, intelektualnym i emocjonalnym przeżyciom, kulturze wyższej i nadto bieżącej politycznej agitacji poparcia planu ligi antytureckiej.
Prasa warszawska potwierdza te upodobania, wręcz entuzjazm obywateli, zwłaszcza mieszkańców miast, do uświetniania widowiskami ogniowymi królewskich i państwowych świąt. Wśród anonsowanych wczesnych imprez sławiących Stanisława Augusta, zwracają uwagę obchody królewskich imienin w 1766 r., w których gorliwością zasłynęła „młódź artyleryczna” z Kamieńca Podolskiego pod wodzą pułkownika de Witte. Przygotowano widowisko na Placu Paradowym dla tysięcy widzów – dystyngowanej szlachty, znaczniejszych Turków, szlachty Wołoskiej, Greków i gminu. Wzniesiono amfiteatr w formie ogrodu, w którym sztuczne drzewa, wazony i posągi otaczały wielką wymurowaną sadzawkę, napełnioną wodą z kilku tysięcy beczek. Na szczycie skały stał obelisk z królewskimi inicjałami (S.A.R.). Przestrzeń magicznego widowiska wywodzi się tu z modelu dekoracji teatralnej (perspektywa, prospekt). Wrażenie piękna, iluzję olśnień i efektów osiągnięto przemiennością barw światła oraz aktywnością ogni. Światła i ognie odsłaniały coraz to nowe symboliczne obrazy, wśród nich: Mars przy armacie, Minerwa z atrybutami i tarczą, a spod ognistej kaskady ukazał się Jowisz w Byka przemieniony. Mitologiczna metaforyka obrazów wraz z rozlicznymi łacińskimi, sławiącymi napisami, gra barw, piękno muzyki, niezwykłość efektów tworzą widowisko w równym stopniu magiczne, co propagandowe. Ma też ono początkowy aspekt religijny (msza inicjująca) i końcowy aspekt biesiadny (przyjęcie cukrowe i kolacyja)[20].
Iluminacja, zachowana w pamięci widza, budziła pragnienie ponownego jej oglądania. Utrwalano ją w obrazach i pięknych rycinach. Tu przykładem jest miedzioryt wykonany przez ucznia Canaletta – niemieckiego rytownika C.C. Klopscha. Przedstawia on Widok iluminowanego Ratusza Miasta Starej Warszawy w dzień [rocznicy] Koronacji Najjaśniejszego Stanisława Augusta, 1789. Miedzioryty „iluminowane kolorami” ze „wszystkimi inskrypcjami i transparencjami” wyceniono wysoko. Można było je nabyć za 5 złp. w księgarni Kocha naprzeciw (nr 4) Katedry Św. Jana[21]. Ich wersję czarno-białą dodawano do „Gazety”. Natomiast sam opis rocznicowej iluminacji koronacyjnej, udekorowania ratusza, oświetlenia insygniów królewskich i symbolicznych postaci zamieszczono w okolicznościowym czterostronicowym druku[22]. Ukazał się nakładem Drukarni Nadwornej i oficyny M. Grölla w języku polskim i niemieckim.
Inną formą prezentowania sztuki światła były widoki i obrazy w latarni magicznej, wykorzystujące wynalazek (1671) jezuity Athanasiusa Kirchera. Łączono je niekiedy z fajerwerkami i formami pokazów cyrkowo-zręcznościowych, o czym zawiadamiały afisze. Z kolei gazety gdańskie donoszą o dużym zainteresowaniu mieszkańców miasta, mimo wysokich cen biletów[23]. Obszerny zbiór źródeł do gdańskich projekcji z latarni magicznej, takich jak widoki metropolii i wnętrz wraz z efektownymi pokazami: lalek, chińskich cieni, egzotycznych fajerwerków w ogrodach i na morzu, zebrał Piotr Kąkol w swej Kronice gdańskich widowisk. Twórca pokazów Degabriel ożywiał projekcję obrazów z latarni magicznej sztukami ogniowymi[24].
Model podniosłej iluminacji z upostaciowanymi symbolicznymi posągami, figurami i emblematami utrwalił się w kulturze świątecznej większości miast. Od roku 1791 sprawozdania prasowe z widowisk ku czci Konstytucji 3 Maja cechuje podobieństwo układów. Swoje relacje z piękna uświetniających fajerwerków przysyłają do „Gazety Warszawskiej” miasta znaczniejsze (Gniezno, Kalisz, Kraków, Kowno, Krzemieniec, Lublin, Poznań, Piotrków, Radom, Sandomierz, Wilno) i miejscowości skromniejsze ( Berczce, Bielsk Podlaski, Bobrujsk, Chełm, Ekimania/k. Połocka, Fulsztyn, Kamieniec Litewski, Kamieniec Podolski, Krasnystaw, Łuck, Mińsk Litewski, Nowogródek, Piaseczno, Pińsk, Piotrków, Raciąż, Radomsko, Rożyszcze pod Łuckiem, Winnica, Wiślica, Włodzimierz k/Przemyśla, Wołyń, Wschowa, Żytomierz)[25]. Pierwsza, najogólniejsza refleksja z lektury tych pism dotyczy rozrzutności i hojności w ozdabianiu obchodów magicznymi świetlnymi i fajerwerkowymi efektami (por. Warszawa, Kraków, Wilno, Poznań)[26].
Opisy elementów obchodów dopełniano informacjami zwyczajowo podnoszącymi wspaniałość spektaklu. Tu znaczenie miała liczba salw armatnich, czas akcji fajerwerkowej, liczba lamp użytych do iluminacji (od czterech tysięcy do kilkudziesięciu tysięcy), treść kazań, napisów, mów, toastów, rodzaj muzyki i inne prestiżowe szczegóły. Zbiory tych sprawozdań, bądź znaczniejsze – pojedynczo, drukowano i (jak mówiliśmy) łączono w bezpłatne dodatki do numerów „Gazety Warszawskiej”. Dołączano także ulotki reklamujące poradniki sztuki fajerwerkowej[27]. Szerokie akcje informacyjne podejmowane przez drukarnie mówią o powszechności okazjonalnych widowisk. Niewielkie miejskie druczki mówią także o ważności tych spektakli dla mieszkańców i o demonstracji zaangażowania. Konkludując, opisane wyżej święta i obchody to już upolitycznione widowiska kulturowe o walorach nie tylko magicznych. Stają się w tym okresie tradycją wspólną o szerokim zasięgu terytorialnym i wspólnym kalendarium obchodów. Wypracowują wspólnotę odbioru wartości i nadziei.
Jednak, mimo ogólnego wniosku, warto zwrócić uwagę na relacje oszczędne, jak np. z Nowego Miasta Korczyna bez magicznych fajerwerków, przy skromnej iluminacji przygotowanej przez sekretarza poczty, który zainicjował wspólny śpiew wzruszonych mieszkańców. „Dobranymi głosami przy rezonacji muzyki” śpiewano okolicznościowy wiersz Antoniego Sosenkiewicza będący pochwałą króla, Konstytucji i wolności[28]. Tak działała magia patriotycznej chwili. Przyjęcie skromnej formuły sygnalizuje też staranny druk ulotny (1792) z nieodległych od stolicy Kozienic[29]. Niewielkie możliwości miasteczka dźwigającego się po niedawnym pożarze wpłynęły na ograniczenie efektów (dzwony, moździerze, muzyka, oszczędna iluminacja). Jednak całą najżarliwszą wdzięczność dla króla i sejmu wyrażono w przytoczonych w programie przemówieniach i inskrypcjach: pięknych, długich, obywatelsko dojrzałych. Bo też miasto doznało szczególnej łaskawości Stanisława Augusta, który po pożarze zdecydował o odbudowie Kozienic „według projektu regulacyjnego Jana Kantego Fontany z 1782 r.”[30]
Powrót do prześwietnych magicznych widowisk wiąże się z przypomnieniem powitalnych spektakli podczas osobistych wizyt Stanisława Augusta. Wskażemy tu przykładowo wieloelementową imprezę w nieodległych od stolicy Młocinach (1765), „militarną” inscenizację zdobywania fortecy podczas pobytu króla w Puławach (1777), Jabłonnie (1781), w Siedlcach (1783).W tych widowiskach kumulowały się modele i style inscenizacji, wyrażające splendory powitań[31]. Choć przecież swoistą wymowę mają także nieudane akcje powitalnych fajerwerków. Imprezę przygotowaną w miejscowości Duboi w 1784 r. na powitanie króla powierzono sprowadzonemu tu z pułku artylerii konnej inżynierowi. Zakończyła się ona fatalnie. Machiny zawiodły, a fajerwerki podeptane i połamane przez okolicznych chłopów nie wypaliły w trzecim akcie[32]. Ta grupa odbiorców pozostawała poza zbliżeniem się do magicznych widowisk.
Po roku 1782 całą Europę uwodziła magia morskich ataków. Oglądano wówczas pokazy z latarni magicznej odtwarzające ataki okrętów Francji, Hiszpanii i Holandii na Gibraltar (1781–1782) ufortyfikowany przez Anglików. Natomiast w Polsce odegrano rzeczywistą rekonstrukcję tejże bitwy na jeziorze nieświeskim. Na wrześniowy spektakl w 1784 r., uświetniający królewską wizytę, przygotowano flotę trzydziestu okrętów, wyposażonych w repliki słynnych francuskich baterii artyleryjskich[33]. Zgodnie z zasadą widowisk ogni kunsztownych flota i marynarze strzelali ładunkami fajerwerkowymi. Spektakl kończyła tryumfalna iluminacja niezdobytej gibraltarskiej fortecy. Dodajmy też, że do grupy ogniowych bitew na kanale wodnym należy wystawione w Łazienkach we wrześniu 1791 r. starcie okrętów Antoniusza i Kleopatry. Wśród kanonady i wystrzałów gra świateł wydobywała napisy na cześć Konstytucji 3 Maja i hasła zgody narodowej. Bitwę uświetniały fajerwerki, których ognie odsłaniały kolejne kolumny ozdobione emblematami. Gazety notowały entuzjastyczny aplauz trzytysięcznej widowni[34]. Przyjęcie Konstytucji jako aktu o zasięgu powszechnym, który jak pisze Teresa Kostkiewiczowa „miał społeczność jednoczyć, a nie dzielić, skupiać wokół spraw wspólnych” zaowocowało licznymi okolicznościowymi wierszami o tematyce konstytucyjnej[35]. Skupienie wokół wspólnego uświetniania rocznicy Konstytucji wyraziło się również w najnowszym repertuarze teatralnym[36]. Zbliżanie się oddziaływań kultury masowej i artystycznej twórczości poetyckiej i teatralnej stawało się zauważalną tendencją.
Widowiska ogniowe, zapraszające do świata magii, w miarę rozwoju epoki wprowadzały do kultury zbiorowej, a zarazem przyjmowały od niej, nowe definiowanie funkcji sztuki kunsztów ogniowych. Nowy wymiar i status tej sztuki, inspirowany od 1791 r. wydarzeniami Konstytucji 3 Maja, kształtowała powszechna potrzeba zespolenia magii widowisk ze wspólnym, zbiorowym wyrażaniem postaw patriotycznych.
Artykuł pochodzi z książki Oświecenie nieoświecone. Człowiek, natura i magia, red. Danuta Kowalewska, Agata Roćko, Filip Wolański, Warszawa 2018, seria Silva Rerum.
[1] Por. J. Jackl, Teatr i życie teatralne w gazetach i gazetkach pisanych (1763–1794), w: Teatr Narodowy 1765–1794, red. J. Kott, oprac. J. Jackl, B. Król-Kaczorowska, J. Pawłowiczowa, K. Wierzbicka-Michalska, Z. Wołoszyńska, W. Zawadzki, Warszawa 1967, s. 433–615; J. Jackl, Widowiska popularne w Warszawie w latach 1764–1794, „Pamiętnik Teatralny” 1968, z. 1; F. Sawicka, Uroczystości dla uczczenia pierwszej rocznicy Konstytucji 3 Maja, w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”. Piśmiennictwo polskie lat 1791–1792 wobec Konstytucji 3 Maja, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 1992; J. Pokora, Obraz Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta (1764–1770). Studium z ikonografii władzy, Warszawa 1993, passim; A. Zamoyski, Ostatni Król Polski, przeł. E. Horodyska, oprac. A. Zgorzelska, Warszawa 1994, passim; I. Kadulska, Akademia Połocka. Ośrodek kultury na Kresach (1812–1820), Gdańsk 2004, s. 122–138; eadem, Uroki widowiska pod obłokiem dla różnego stanu ludzi (niedziela 14 września 1788 roku w Łazienkach), w: Przyjemność w kulturze epoki rozumu, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 2011, s. 243–251; eadem, Teatr widowisk ogniowych w XVIII wieku, w: Teatr masowy – teatr dla mas, red. M. Leyko, Łódź 2011, s. 101–118; M. Kwaśny, Fajerwerki w XVII i XVIII wieku. Estetyka i technologia, „Artifex Novus" 2011, nr 13; J. Snopek, Fajerwerki na tle gwiazd: „Fajerwerk z ludzi”, w: Czytanie Naruszewicza, red. B. Wolska, T. Kostkiewiczowa, B. Mazurkowa, Warszawa 2015, t. 2, s. 72–74. Warto zwrócić uwagę na proponowane przez J. Żukowskiego odczytanie widowisk ogniowych jako komponentu „alchemicznych strukturyzacji, teorii temperamentów i wykorzystywanie atawizmów poddanych, w: J. Żukowski, Robota ogniowa, czyli o królewskich fajerwerkach w XVII wieku, https://www.wilanow-palac.pl/robota_ogniowa_czyli_o_krolewskich_fajerwerkach_w_xvii_wieku.html (dostęp 20.10.2017).
[2] Por. R. Kaleta, Turniej paszkwilancki z okazji odsłonięcia pomnika króla Jana III Sobieskiego w Łazienkach, w: idem, Oświeceni i sentymentalni. Studia nad literaturą i życiem w Polsce w okresie trzech rozbiorów, Wrocław 1971, s. 450–476; B. Wolska, W świecie żywiołów, Boga i człowieka. Studia o poezji Adama Naruszewicza, Łódź 1995, s. 88–140; E. Rabowicz, Okolicznościowa literatura polityczna, w: Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1996, s. 338–351; K. Maksimowicz, Poezja polityczna a Sejm Czteroletni, Gdańsk 2000, s. 207–229; A. Norkowska, Wizerunki władcy. Stanisław August Poniatowski w poezji okolicznościowej (1764–1795), Kraków 2006, s. 126–140; J. Snopek, Fajerwerki na tle gwiazd, s. 71–86.
[3] Podstawowy i najważniejszy w Europie podręcznik sztuki artyleryjskiej, obejmujący wykład o fajerwerkach, przygotował Polak – K. Siemienowicz, Artis magnae artilleriae, pars prima, Amsterdam 1651, ed. w oficynie Jana Janssoniusa, rkps t. 2 zaginiony; przekłady z łaciny, ich edycje: przekład francuski 1652, przekład niemiecki 1676, przekład angielski 1729 i przekł. holenderskie? 1729, edycja w jęz. polskim zawiera równolegle łaciński oryginał: K. Siemienowicz, Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza, przygot. tekstu łac. R. Niemiec, przekł., wstęp oraz komentarz T. Nowak, Warszawa 1963. Obszerną listę krajowych i zagranicznych podręczników artylerii i ogni kunsztownych zestawił i opublikował generał J. Jakubowski, Nauka artylerii zebrana z najpóźniejszych [!] autorów, napisana dla pożytku Korpusu Artylerii Narodowej, t. 1–3, Warszawa 1781–1783; t. 1, s. 32–44, egz. BJ, sygn. 321/201/322/2006; wielką popularność zyskały też domowe poradniki sztuki fajerwerków np. J. Morawski, Krótki wstęp do sztuki fajerwerkowej, cz. 1–2, Wilno 1799 (?); Estreicher notuje druk jako zaginiony, autorka ustaliła egz. VUB BAV 45.10.53a. Por. też: Zabawa około ogniów sztucznych, ochotnych czyli feierwerków, z kopersztychami, b.m.,b.w., „Gazeta Warszawska” 1786, w: S. Grzeszczuk, D. Hombek, Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku: źródła, t. 2, „Gazeta Warszawska” 1786–1792, red. Z. Goliński, Kraków 1995, poz. 2651–2652.
[4] D. Kowalewska, Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia, Toruń 2009, s. 13–27.
[5] Ibidem, s. 22.
[6] E. Kotarski, Kultura medialna średniowiecza. Europa łacińska, Warszawa 2017, s. 253–290.
[7] D. Ratajczakowa, Galeria gatunków widowiskowych, teatralnych i dramatycznych, Poznań 2015, s. 13–14.
[8] Egz. BCz, sygn. 59. I. Czasopisma i egz. sygn. 104 68 II.
[9] M. Bogucka, Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej, Warszawa 2013, s. 61–66; P. Kowalski, hasło: Magia, w: Leksykon Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998, s. 295–300.
[10] A. Smith, Zmysły, w: idem, Umysł, przeł. B. Kamiński, Warszawa 1989, s. 179–203.
[11] Szczególne tu przykłady tekstów zawiera tom: Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, 1790–1792, z papierów E. Rabowicza oprac. K. Maksimowicz, Warszawa 2000, passim; Poezja Polityczna Sejmów Doby Oświecenia.
[12] T. Kostkiewiczowa, Sławni poeci polscy XVIII wieku wobec Konstytucji 3 Maja, w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”, s. 29–51.
[13] W. Rathenau, O mechanice umysłu, w: Kultura techniki. Studia i szkice, wybór i wprowadzenie E. Schütz, przeł.. I. i S. Sellmer, Poznań 2001, s. 170–192; P. Krannhals, Kultura a technika, w: Kultura techniki, s. 193–200.
[14] Por. M. Kwaśny, Fajerwerki w XVII i XVIII wieku..., s. 35, przypis 50.
[15] Opisanie fajerwerku zapalonego w Ogrodzie Saskim dnia 5 marca roku 1761 z okazji imienin Augusta III, „Kurier Warszawski”, nr 10, 7 III 1761: Opisanie fajerwerku projektu Szymona Bogumiła Zuga, zapalonego w Ogrodzie Saskim dnia 5 marca roku 1762 z okazji imienin Augusta III, „Kurier Warszawski”, nr 19, 6 III 1762.
[16] W widowisku z 1761 r. „wynalazcą ogniów był Imć Pan Hiller Obersztleytnant Artylerii Koronnej, zaś machin i iluminacji Imć Pan Krubsacius Architekt Królewski”. Opisanie fajerwerku w Ogrodzie Saskim...
[17] Por. Wiersze polityczne Sejmu…, cz. 2, s. 316–321.
[18] I. Kadulska, Uroki widowiska pod obłokiem..., s. 243–251.
[19] A. Naruszewicz, Opisanie festynu danego w Łazienkach rezydencji letniej J.K.M. z okoliczności inauguracji statui Króla Jana III, dnia 14 września 1788 [Warszawa, P. Dufour 1788], egz. BCz, sygn. 65 75. I.
[20] „Wiadomości Warszawskie” 31. 05. 1766, nr 44, Addytament do Gazet (z Kamieńca).
[21] H. Widacka, Iluminacja Ratusza na Starym Mieście w Warszawie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie; https://www.wilanow-palac.pl/iluminacja_ratusza_na_starym_miescie_w_warszawie.html (dostęp 14.10.2017); S. Grzeszczuk, D. Hombek, Książka polska w ogłoszeniach prasowych, s. 268–269, poz. 3798, 3810, 3847.
[22] Opisanie iluminacji w mieście J.K.M. Warszawie, z okazji dorocznej pamiątki koronacji J.K.M., dnia 15 listopada 1789, Warszawa, b.r., druk po 15 XI 1789, egz. BJ 66396; egz. BG PAN 788/56, adl.80.
[23] P. Kąkol, Kronika gdańskich widowisk popularnych w XVIII wieku, Gdańsk 2004, maszynopis, s. 20–23.
[24] O działalności Degabriela w Gdańsku zob. P. Kąkol, Kronika gdańskich widowisk..., s. 21–26.
[25] Zbiory Sprawozdań z Uroczystości w „Gazecie Warszawskiej” 1791, nr 1–150, egz. mf. BJ 572.
[26] O obchodach i uświetnieniu Konstytucji 3 Maja F. Sawicka, Uroczystości dla uczenia pierwszej rocznicy Konstytucji 3 Maja, w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”, s. 177–194. Por. też tematyczny zbiór prac w tomach: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”, red., T. Kostkiewiczowa; Ku reformie państwa i odrodzeniu moralnemu człowieka. Zbiór rozpraw i artykułów poświęconych dwusetnej rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 Maja 1791 roku, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1992; K. Maksimowicz, Poezja polityczna a Sejm, s. 207–244, tu: załączony wykaz prac s. 7–9; A. Aleksandrowicz, Różne drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku. Literatura i obyczaj, Puławy 2011, s. 13–70; I. Kadulska, Konstytucja 3 Maja w dramatach Józefa Wybickiego, w: Poezja okolicznościowa w Polsce w latach 1730–1830. W kręgu spraw publicznych i narodowych, red. M. Nalepa, G. Trościński, R. Magryś, Rzeszów 2014, s. 258–274.
[27] Por. doniesienie o nowym dziele pod tytułem: Zabawa około ogniów sztucznych, ochotnych czyli fajerwerków, z kopersztychami, 1786 b.r., b.w.; doniesienie powtórzono dwukrotnie w lipcu 1786 r. w Suplemencie do „Gazety Warszawskiej”, w: S. Grzeszczuk, D. Hombek, Książka polska, t. 2, s. 47.
[28] A. Sosenkiewicz, [Fest Stanisława kto obchodzi z nami]; F. Jaksa Makulski, Opisanie iluminacji…, w: K. Maksimowicz, Wiersze polityczne, s. 208–209.
[29] Opisanie Uroczystego obchodzenia rocznicy Imienin Szczęśliwie nam Panującego Najjaśniejszego Pana, oraz Pamiątki zapadłej dnia 3-go Maja 1791 roku Konstytucyi przez Obywatelów Miasta Wolnego Kozienic, dn. 8.miesiąca Maja 1792 roku okazanego, egz. BCz 18812.
[30] A. Jankowski, W. Sadowski, Województwo Kieleckie. Przewodnik, Warszawa 1973, s. 206.
[31] J. Jackl, Teatr i życie teatralne w gazetach, s. 107–108, s. 463–464; [F. W.], Przyjęcie Najjaśniejszego Pana w Siedlcach roku 1783, w: D. Michalec, Aleksandra Ogińska i Jej czasy, Siedlce 1999, s.115–154; J. Ryba, Dwory przyjmują gości (O kulturotwórczej funkcji królewskich odwiedzin), w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005, s. 63; J. Sawicka-Jurek, „Pod wdzięcznym onej rozkazem” – o kulturotwórczej roli dworu Aleksandry Ogińskiej w Siedlcach, w: Dwory magnackie, s. 271; A. Naruszewicz, Dyjariusz podróży Jego Królewskiej Mości na Sejm Grodzieński, wyd. M. Bober-Jankowska, Warszawa 2001, s. 40–44.
[32] A. Naruszewicz, Dyjariusz podróży, s. 42.
[33] J. Jackl, Teatr i życie teatralne w gazetach, s. 107–108.
[34] „Gazeta Narodowa i Obca” 10.09.1791, nr 73, tekst i komentarz, w: J. Jackl, Teatr i życie teatralne w gazetach, s. 596–597.
[35] T. Kostkiewiczowa, Sławni poeci polscy XVIII wieku wobec Konstytucji 3 Maja, w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”, s. 29–51.; K. Maksimowicz, Poezja polityczna, s. 207–244.
[36] D. Ratajczakowa, Dramat, teatr, polityka (1791–1792), w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”, s. 123–136.
Bibliografia
Źródła:
[F. W.], Przyjęcie Najjaśniejszego Pana w Siedlcach 1783 r., w: Michalec D., Aleksandra Ogińska i jej czasy, Siedlce 1999.
„Gazeta Warszawska” 1791, nr 1–150, egz. mf. BJ 572.
Jackl J., Teatr i życie teatralne w gazetach i gazetkach pisanych (1763-1794), w: Teatr Narodowy 1765–1794, red. J. Kott, oprac. J. Jackl, B. Król-Kaczorowska, J. Pawłowiczowa, K. Wierzbicka-Michalska, Z. Wołoszyńska, W. Zawadzki, Warszawa 1967.
Jakubowski J., Nauka artylerii zebrana z najpóźniejszych autorów napisana dla pożytku Korpusu Artylerii Narodowej, t. 1–3, Warszawa 1782–1783, egz. BJ 321/201, 322/2006.
„Kurier Warszawski” 1761–1762, mf. Pracowni Oświecenia IFP UG w Gdańsku (zbiory Prof. E. Rabowicza).
Makulski F. J. Opisanie iluminacji…, w: K. Maksimowicz, Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, 1790–1792. Z papierów Edmunda Rabowicza, oprac. K. Maksimowicz, Warszawa 2000, s. 209.
Maksimowicz K., Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2, 1790–1792. Z papierów Edmunda Rabowicza, oprac. K. Maksimowicz, Warszawa 2000.
Morawski J., Krótki wstęp do sztuki fajerwerkowej dla tych, którzy sami sobie mały fajerwerk chcą zrobić, z różnych autorów wyjęty, na 2 części podzielony w Wilnie w Drukarni Dyecezialnej u XX Missionarzów in Monte Salvatoris (1799?). Ustalony egz.: VUB BAV sygn.45. 10. 53a
Naruszewicz A., Opisanie festynu danego w Łazienkach – rezydencji letniej J.K.M. z okoliczności inauguracji statui Króla Jana III, dnia 14 września 1788, [Warszawa P. Dufour 1788], egz. BCz, sygn.. 65.75. I.
Naruszewicz A., Dyjariusz podróży Jego Królewskiej Mości na Sejm Grodzieński, wyd. M. Bober-Jankowska, Warszawa 2001.
Opisanie fajerwerku, który się odprawi w Warszawie… w Dzień Imienin Najjaśniejszego Króla Polskiego… i w Rocznicę Orderu Orła Białego w Warszawie w Drukarni Jego Królewskiej Mości 1754, egz. BCz, sygn. 104 68 II.
Opisanie fajerwerku zapalonego w Ogrodzie Saskim dnia 5 marca roku 1761z okazji Imienin Augusta III, „Kurier Warszawski” nr 10, 7 III 1761.
Opisanie fajerwerku projektu Szymona Bogumiła Zuga, zapalonego w Ogrodzie Saskim dnia 5 marca roku 1762 z okazji Imienin Augusta III, „Kurier Warszawski” nr 19, 6 III 1762.
Opisanie iluminacji w mieście JKM Warszawie, z okazji dorocznej Pamiątki Koronacji JKMci, dnia 15 listopada 1789, Warszawa b.r., b.w., po 15 XI, 1789, egz. BG PAN 788/56, adl.80.
Opisanie Uroczystego obchodzenia Rocznicy Imienin Szczęśliwie nam Panującego Najjaśniejszego Pana oraz Pamiątki zapadłej dnia 3 Maja 1791 R. Konstytucyi przez Obywatelów Miasta Wolnego Kozienic, na dniu 8. Miesiąca Maja 1792 roku okazanego, egz. BCz sygn. 18812.
Siemienowicz K., Artis magnae artilleriae, pars prima, Amsterdam 1651; idem, Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza, przygot. tekstu łac. R. Niemiec, red. naukowa tekstu łac., przekład, wstęp oraz komentarz T. Nowak, Warszawa 1963
Sosenkiewicz A., [Fest Stanisława kto obchodzi z nami…], w: K. Maksimowicz, Wiersze polityczne Sejmu Czteroletniego, cz. 2: 1790–1792, Warszawa 2000, s. 208–209.
„Wiadomości Warszawskie” 1766, mf. Pracowni Oświecenia IFP UG (Zbiory Prof. Edmunda Rabowicza).
Opracowania:
Aleksandrowicz A., Różne drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku. Literatura i obyczaj, Puławy 2011.
Bogucka M., Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej, Warszawa, 2013.
Grzeszczuk S., Hombek D., Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku: Źródła, t. 2, „Gazeta Warszawska” 1786–1792, red., Z. Goliński, Kraków 1995.
Jackl J., Widowiska popularne w Warszawie w latach 1964-1794, „Pamiętnik Teatralny” 1968.
Jankowski A., Sadowski W., Województwo Kieleckie. Przewodnik, Warszawa 1973.
Kadulska I, Uroki widowiska pod obłokiem dla różnego stanu ludzi (niedziela 14 września 1788 roku w Łazienkach, w: Przyjemność w kulturze epoki rozumu, red., T. Kostkiewiczowa, Warszawa 2011.
Kadulska I., Teatr widowisk ogniowych w XVIII wieku, w: Teatr masowy – teatr dla mas, red. M. Leyko, Łódź 2011.
Kadulska I., Konstytucja 3 Maja w dramatach Józefa Wybickiego, w: Poezja okolicznościowa w Polsce w latach 1730–1830. W kręgu spraw publicznych i narodowych, red. M. Nalepa, G. Trościński, R. Magryś, Rzeszów 2014.
Kąkol P., Kronika gdańskich widowisk popularnych w XVIII wieku, Gdańsk 2004 (maszynopis).
Kaleta R., Turniej paszkwilancki z okazji odsłonięcia pomnika króla Jana III w Łazienkach, w: idem, Oświeceni i sentymentalni. Studia nad literaturą i życiem w Polsce w okresie trzech rozbiorów, Wrocław 1971.
Kostkiewiczowa T., Sławni poeci polscy XVIII wieku wobec Konstytucji 3 Maja, w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”. Piśmiennictwo polskie lat 1791–1792 wobec Konstytucji 3 Maja, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 1992.
Kotarski E., Kultura medialna średniowiecza. Europa łacińska, Warszawa 2017.
Kowalewska D., Magia i astrologia w literaturze polskiego oświecenia, Toruń 2009.
Kowalski P., Leksykon Znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998.
Krannhals P., Kultura a technika, w: Kultura techniki. Studia i szkice, wybór i wprowadzenie E. Schutz, tłum., I. i S. Sellmer, Poznań 2001.
Kwaśny M., Fajerwerki w XVII i XVIII wieku. Estetyka i technologia, „Artifex Novus" 2011, nr 13.
Ku reformie państwa i odrodzeniu moralnemu człowieka. Zbiór rozpraw i artykułów poświęconych dwusetnej rocznicy ustanowienia Konstytucji 3 Maja 1791 roku, red. P. Żbikowski, Rzeszów 1992.
Maksimowicz K., Poezja polityczna a Sejm Czteroletni, Gdańsk 2000.
Michalec D., Aleksandra Ogińska i jej czasy, Siedlce 1999.
Norkowska A., Wizerunki władcy. Stanisław August Poniatowski w poezji okolicznościowej (1764–1795), Kraków 2006.
Pokora J., Obraz Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta (1764–1770). Studium z ikonografii władzy, Warszawa 1993.
Rabowicz E., Okolicznościowa literatura polityczna, w: Słownik literatury polskiego Oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1996.
Ratajczakowa D., Galeria gatunków widowiskowych, teatralnych i dramatycznych, Poznań 2015.
Ratajczakowa D., Dramat, teatr i polityka (1791–1792), w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”. Piśmiennictwo polskie lat 1791-1792 wobec Konstytucji 3 Maja, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 1992.
Rathenau W., O mechanice umysłu, w: Kultura techniki. Studia i szkice, wybór i wprowadzenie E. Schütz, przeł. I. i S. Sellmer, Poznań 2001.
Ryba J., Dwory przyjmują gości. O kulturotwórczej funkcji królewskich odwiedzin, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005.
Sawicka F., Uroczystości dla uczczenia pierwszej rocznicy Konstytucji 3 Maja, w: „Rok Monarchii Konstytucyjnej”. Piśmiennictwo polskie lat 1791–1792 wobec Konstytucji 3 Maja, red. T. Kostkiewiczowa, Warszawa 1992.
Sawicka-Jurek J., „Pod wdzięcznym onej rozkazem” – o kulturotwórczej roli dworu Aleksandry Ogińskiej w Siedlcach, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005.
Smith A., Zmysły, w: idem, Umysł, tłum. B. Kamiński, Warszawa 1989.
Snopek J., Fajerwerki na tle gwiazd „Fajerwerk z ludzi”, w: Czytanie Naruszewicza, red. B. Wolska, T. Kostkiewiczowa, B. Mazurkowa, t. 2, s. 72–74, Warszawa 2015.
Widacka H., Iluminacja Ratusza na Starym Mieście w Warszawie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. https://www.wilanow-palac.pl/iluminacja_ratusza_na_starym_miescie_w_warszawie.html.
Wolska B., W świecie żywiołów, Boga i człowieka. Studia o poezji Adama Naruszewicza, Łódź 1995.
Zamoyski A., Ostatni Król Polski, przeł. E. Horodyska, oprac., A. Zgorzelska, Warszawa 1994.
Żukowski J., Robota ogniowa, czyli o królewskich fajerwerkach w XVII wieku, https://www.wilanow-palac.pl/robota_ogniowa_czyli_o_krolewskich_fajerwerkach_w_xvii_wieku.html.
