Badania archeologiczne prowadzone na terenie rezydencji wilanowskiej od 2003 r. stanowią przykład najlepszej praktyki we wdrażaniu nowoczesnego systemu dokumentacji archeologicznej. Między innymi dzięki temu zaowocowały odkryciami, które zmieniają nasze wyobrażenie o historii tego miejsca. Zespół archeologów kierowany przez Pana Andrzeja Gołembnika (w latach 2003-2007 działającego z ramienia Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków) odkrył ślady pradziejowego osadnictwa i miejsca pochówków sięgające połowy I tys. przed Chrystusem, pozostałości osady i średniowiecznego dworu poprzedzającego powstanie pałacu wilanowskiego, badał dwa średniowieczne cmentarzyska (w tym jedno dotychczas nieznane), a także pozostałości obiektów architektonicznych i konstrukcji pochodzących z różnych okresów budowy i rozbudowy rezydencji wilanowskiej (w tym relikty królewskiego folwarku nieistniejącego już od końca XVIII wieku). Dzięki badaniom zyskujemy wiedzę na temat ukształtowania i form zagospodarowania terenu rezydencji wilanowskiej na długo przed jej powstaniem i bardzo istotne informacje, nie znane ze źródeł pisanych i kartograficznych, dotyczące okresu późniejszego - od czasów wybudowania pałacu aż po XX w.
Należy zauważyć, że badania archeologiczne na terenie rezydencji wilanowskiej od 2007 r. prowadzone są w ramach dużych projektów finansowanych ze środków europejskich. Pierwszym z nich, prowadzonym w latach 2007-2009, był projekt „Renowacja królewskiego zespołu pałacowo – ogrodowego w Wilanowie: etap II” finansowany ze środków mechanizmu finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). W 2007 r. badania w ramach tego przedsięwzięcia były prowadzone przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków - od marca 2008 r. prace kontynuowała, wciąż pod tym samym kierownictwem, firma „Andrzej Gołembnik Zespół Archeologiczno-Konserwatorski”. W sezonie 2007 prace wykopaliskowe koncentrowały się wokół problematyki ogrodowej, obejmując swoim zasięgiem okolice ogrodu na tarasie dolnym, muru oporowego, czy ogrodu różanego. W sezonie 2008 badania archeologiczne objęły między innymi rejon fosy i budynku Kordegardy, gdzie odkryto pochówki wczesnośredniowieczne. Z kolei w sezonie 2009 prace terenowe skupiły się w dwóch dotychczas nierozpoznanych rejonach wilanowskiej rezydencji, a więc na wschód od Oranżerii i na obszarze dawnego folwarku królewskiego. W pierwszym przypadku udało się archeologom ustalić zasięg i konstrukcję pierwotnej oranżerii, znacznie większej od obecnej. Jej wymiary i usytuowanie względem linii muru oporowego świadczą o całkowicie odmiennej od obecnej kompozycji tej części wilanowskich ogrodów. Równie interesujących materiałów dostarczyły badania prowadzone w rejonie dawnego królewskiego folwarku – w ich trakcie odkryto ceglane piwnice Domu Podstarościego i Domu Ogrodnika, funkcjonujące w przestrzeni folwarcznej od schyłku XVII w. aż do drugiej ćwierci XVIII wieku. W bezpośrednim sąsiedztwie wspomnianych zabudowań odkryto obecność grządek ogrodowych z przełomu XVII i XVIII wieku. Wyniki tych badań stały się podstawą dla rekonstrukcji rozplanowania przestrzennego zabudowy dawnego folwarku – m.in. serii rekonstrukcji wirtualnych przedstawiających w formie fotorealistycznej wygląd dwóch faz ogrodowych wraz z pałacem i terenem folwarcznym. Wykonana w czasie badań dokumentacja fotogrametryczna zapisana została w archiwum zorganizowanym w systemie CAD, stanowiąc rzetelną podstawę dla trwających właśnie (2010) prac nad utworzeniem archiwum w systemie GIS.
Drugim projektem, rozpoczętym w 2009 r. i finansowanym ze środków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko” (POIiŚ), jest „Rewitalizacja i digitalizacja XVII-wiecznego zespołu pałacowo-ogrodowego w Wilanowie - etap III”. Program badań archeologicznych w ramach projektu został podjęty w celu wyprzedzenia prac ziemnych związanych z rewaloryzacją ogrodów wilanowskich ze szczególnym uwzględnieniem: tarasu górnego, ogrodu północnego i ogrodu różanego. Zakładał on przeprowadzenie szeroko zakrojonych prac badawczych, które, jak już wiadomo, uzupełniły i uszczegółowiły dotychczas zgromadzone informacje o dziejach terenu, na którym powstały i rozbudowywane były pałac i ogrody wilanowskie. Badania dostarczyły również odkryć zupełnie nieoczekiwanych, do których zaliczyć należy odkrycie w pobliżu Oranżerii monumentalnych reliktów XVIII-wiecznej budowli ceglanej. Odsłonięte fundamenty, które świadczą o ogromnej skali istniejącej niegdyś konstrukcji, nie dają się połączyć się z żadną z budowli, która znana byłaby z historycznych planów Wilanowa – przypuszcza się, że mogą to być pozostałości cystern służących zasilaniu ogrodowych fontann. Przypuszczenie to umacnia odkrycie w ich sąsiedztwie prawdopodobnie XVII-XVIII-wiecznego, doskonale zachowanego sklepionego kanału o wysokości ok. 2 m., który biegnie po linii wschód-zachód i stromo opadając poniżej poziomu obecnego dolnego tarasu, kieruje się w stronę Jeziora Wilanowskiego. Dnem kanału, w drewnianym korycie wciąż płynie woda. Pozostałości architektury, po zadokumentowaniu zostały zasypane w taki sposób, by w przyszłości - o ile Muzeum będzie miało pomysł i środki – łatwo było je ponownie odsłonić i eksponować. Innym ciekawym odkryciem były pozostałości grobu z epoki „kultury grobów kloszowych” w postaci ceramicznego „bruku” wyścielającego dno jamy grobowej. Górna część grobu wraz z ceramiczną popielnicą, z wyposażeniem i nakrywającym całość dużym ceramicznym naczyniem-kloszem (stąd nazwa całej kultury), została zniszczona w trakcie niwelacji terenu obecnego parku (być może w czasach, kiedy go zakładano). Na zdjęciu można zobaczyć przekrój przez jamę grobową i wyraźną linię utworzoną przez poziomo ułożone fragmenty ceramiczne – jest to wspomniany wyżej „bruk”, na którym pierwotnie stała popielnica z prochami prahistorycznego wilanowianina zmarłego ok. 2 i pół tysiąca lat temu.
Trzecim projektem, do którego realizacji muzeum właśnie przystępuje, jest finansowany ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007-2013 projekt „Rewaloryzacja i adaptacja przedpola Pałacu w Wilanowie, barokowej perły mazowieckich rezydencji królewskich dla potrzeb obsługi i recepcji turystycznej – etap I”. Zgodnie z wymogami prawa i z praktyką stosowaną przez muzeum wszystkie prace ziemne na przedpolu parkowym będą wykonywane pod nadzorem archeologicznym. Wyprzedzając jej jednak, wykonano już badania archeologiczne, które ujawniły na tym terenie cmentarzysko szkieletowe datowane przez archeologów na ok. XI wiek. Znajduje się ono na niewielkiej głębokości na terenie pierwotnie wyniesionym a splantowanym zapewne w czasach tworzenia przedpola pałacowego. Odkryto 76 jam grobowych. W większości z nich materiał kostny zachowany był w bardzo złym stanie, a to głównie z powodu chemicznych właściwości gliny i niewielkiej głębokości zalegania pochówków. W znacznie lepszym stanie zachowało się wyposażenie grobów. Wyróżniono pochówki kobiet i mężczyzn, przy czym w pierwszych z nich odnajdowano biżuterię i naczynia gliniane, zaś w drugim przypadku przy szkieletach odnajdowana była broń (groty strzał, oszczepu, topór). Odkrycie cmentarzyska należy do jednych z ważniejszych odkryć archeologicznych z terenu Warszawy w tym roku. Łącznie z późniejszym cmentarzem parafialnym znajdującym się obecnie pod ogrodem przy budynku Oranżerii stanowi unikalny kompleks stanowisk tego typu na całym Mazowszu.
W ramach projektu „Rewitalizacja i digitalizacja jedynej w Polsce barokowej rezydencji królewskiej w Wilanowie”, sfinansowanego dzięki Programowi Operacyjnemu Infrastruktura i Środowisko, zadokumentowano wschodnie fundamenty muru przy suchej fosie, a także odkryto relikty łukowatej ściany przy budynku Pompowni. W spoinach ceglano-kamiennej konstrukcji znaleziono monetę – srebrny grosz Stanisława Augusta – przybliżającą datowanie tajemniczego obiektu.
Dzięki środkom finansowym pozyskanym kolejny raz z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, badane są obszary wokół budynku Oranżerii.
Wiedza o kulturze materialnej Wilanowa pozyskiwana jest również dzięki zabytkom ruchomym, odkrytym podczas badań wykopaliskowych. Odnalezione na terenie ogrodów fragmenty kafli stanowiły podstawę do stworzenia wirtualnej rekonstrukcji osiemnastowiecznego pieca z południowego skrzydła pałacu.
Podczas tegorocznych badań związanych z remontem budynku dawnej kuchni znaleziono kolejny zespół kafli, datowany na drugą połowę XVIII wieku. Być może również w tym przypadku uda się zrekonstruować bryłę i dekorację urządzenia grzewczego z czasów Lubomirskich.
Zapraszamy do muzealnego systemu informacji przestrzennej dotyczącego wyników badań archeologicznych, zrealizowanego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko: http://gis.muzeum-wilanow.pl/archeologia.