© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum

Herbarz Kaspra Niesieckiego - podstawa źródłowa

Korona polska, podobnie jak większość polskich dzieł heraldycznych, jest połączeniem herbarza i genealogii. Jest ona najobszerniejszym, ukończonym herbarzem staropolskim, napisanym na podstawie rzetelnie zebranej, bogatej bazy źródłowej. Rozpoznanie warsztatu naukowego Kaspra Niesieckiego często nie było łatwe. Autor herbarza posługiwał się skrótami, czasami podawał tylko nazwisko autora lub nazwę własną manuskryptu. Do najczęściej cytowanych w Koronie polskiej dzieł należą herbarze Paprockiego i Okolskiego oraz znane powszechnie kroniki Jana Długosza, Macieja z Miechowa, Justa Jodoka Decjusza, Marcina Kromera, Stanisława Sarnickiego, Marcina i Joachima Bielskich, Macieja Stryjkowskiego, Pawła Piaseckiego, liczne kroniki zakonne, jak bożogrobców (Andrzej Nakielski), benedyktynów (Stanisław Szczygielski), dominikanów (Szymon Okolski) i jezuitów (Paweł Parisius, W. W. Kojałowicz). Znajomość rękopiśmiennych dzieł, tj. Jana Karola Dachnowskiego, Wojciecha Wijuka Kojałowicza i innych, pozwoliła Niesieckiemu podać  wiadomości o szlachcie nie tylko koronnej, ale i o herbowych obywatelach całej Rzeczypospolitej. Kasper Niesiecki, w zależności od czasów i postaci, które przedstawiał na kartach herbarza, sięgał zawsze do przekazów naocznych świadków opisywanych wydarzeń.

Niesiecki często cytował źródła i literaturę o charakterze biograficznym Te liczne opisy pobożnych żywotów, sprowadziły ataki na jego osobę i podważyły wiarygodność samego dzieła. Oprócz pobożnych żywotów, Niesiecki zamieścił także w Koronie polskiej (na podstawie genealogii szlacheckich, zbiorów biografii, katalogów biskupów) biogramy innych wybitnych jednostek, które dzisiaj jeszcze stanowią podstawę do poszukiwań informacji o osobistościach dawnej Rzeczypospolitej.

Kolejnym ważnym składnikiem podstawy źródłowej herbarza Niesieckiego są źródła normatywne. Najwięcej informacji genealogicznych autor Korony polskiej znalazł w dyplomach władców, konstytucjach sejmowych i aktach sądowych. Przedkładał źródła prawa świeckiego nad ustawodawstwo kościelne.

W warsztacie historycznym jezuickiego heraldyka można odnaleźć także odwołania do korespondencji urzędowej świeckiej i kościelnej, listów prywatnych oraz do szczególnego rodzaju listów jakimi były listy dedykacyjne. Ponadto Niesiecki chętnie korzystał z literatury okolicznościowo-panegirycznej, zacytował ponad stu autorów kazań pogrzebowych (Mateusz Bembus SJ, Piotr S. Dunin SJ, Paweł Kaczyński SJ, Tomasz Młodzianowski SJ, Adam F. Birkowski, Jacek M. Mijakowski, Augustyn Wituński), epitafii (ponad sto) i elegii (A. Krzycki, J. Kochanowski. M. K. Sarbiewski, A. Trzecieski, M. Rej).

Kasper Niesiecki dobrze znał historiografię antyczną (tj. Herodota, Józefa Flawiusza, Plutarcha, Heliodora, Juliusza Cezara, Owidiusza, Tytusa Liwiusza, Tacyta i innych) oraz zachodnioeuropejskie piśmiennictwo historyczne. Najwięcej informacji o genealogiach rodzin polskich lub herbowych emigrantach znalazł w kronikach czeskich (Kosmas, Eneasz Sylwiusz, Vaclav Hajek, Jan Dubravius, Bogusław Balbin), niemieckich (gł. Thietmar, Helmond, Piotr z  Dusburga) i węgierskich (Janos Thuroczi, Miklos Istvanffy). Marginalne znaczenie miało dlań piśmiennictwo angielskie (William Camden), francuskie, włoskie, skandynawskie (Saxo Gramatyk, Samuel Pufendorf). Nie korzystał ze źródeł ruskich, w kwestiach wschodnich polegał na kronikach litewskich.

Kasper Niesiecki oprócz źródeł pisanych sięgał do źródeł ikonograficznych i materialnych. Najbardziej cenne dla autora herbarza były nagrobki i tablice epitafijne, na których zazwyczaj znajdowały się herby „genealogiczne”, czyli wielopolowe. Herbarz Niesieckiego zawiera także wartościowe informacje o 42 chorągwiach pogrzebowych, znajdujących się niegdyś w powszechnym użyciu, których rolę i znaczenie można dziś badać zaledwie na kilku zachowanych przykładach.

Niesiecki, blazonując herby, wykorzystywał ustalenia swoich poprzedników i często powielał ich błędy. Próbował także stworzyć własny język opisu herbu. Można zarzucać mu chaotyczność, niepewność i nadmierną rozwlekłość języka blazonowania. Należy jednak dodać, że miał świadomość reguł heraldycznych, wypracowanych na zachodzie Europy. Poprawnie określał elementy składowe herbu, strony heraldyczne i figury, znał zasadę alternacji barw. Herbarz Niesieckiego jest doskonałym źródłem do badań nad kształtowaniem się polskiego języka blazonowania, który do dnia dzisiejszego nie został przecież w pełni wypracowany.

W podanych przez Niesieckiego ponad dwustu legendach herbowych badacz antropologii kulturowej znajdzie: nawiązania do historii starożytnej, średniowieczną symbolikę, anegdoty, historie nadprzyrodzone i inne. W chaosie tych różnych wątków Niesiecki pozwalał sobie na wyrażenie własnej opinii o genezie danego rodu i herbu, zwracał uwagę na rodzime korzenie oraz kładł nacisk – jak zwykle – na treści religijne. Nawet ten ostrożny krytycyzm nie spodobał się odbiorcom herbarza, którzy często próbowali wywierać nacisk na autora Korony polskiej, by ten „godnie” przedstawił początki danej rodziny.

Tekst napisano na podstawie pracy: Iwona Dacka, "Korona polska" Kaspra
Niesieckiego. Pomnik staropolskiego piśmiennictwa heraldycznego,
Warszawa 2004