© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum

Sprawa tłoka pieczęci wielkiej litewskiej Jana III

Zwykle podczas pogrzebu króla następowało łamanie pieczęci, by uniknąć wystawiania uwierzytelnianych nimi fałszywych dokumentów. Procedura ta dotyczyła pieczęci pokojowej, używanej przez króla np. do prywatnej korespondencji, ale przede wszystkim pieczęci wielkiej koronnej i wielkiej litewskiej używanych przez kanclerzy obu narodów oraz pieczęci mniejszych używanych przez podkanclerzych koronnego i litewskiego.

Z pieczęcią wielką litewską Jana III postąpiono inaczej. Gdy w 1690 r. na kanclerza wielkiego po śmierci Marcjana Ogińskiego awansowany został dotychczasowy podkanclerzy Dominik Mikołaj Radziwiłł, wycofał on z użycia tłok używany przez poprzednika, polecając wykonanie nowego. Wycofany tłok dzielił losy nieświeskiego archiwum Radziwiłłów, którego najcenniejsze akta przewieziono podczas I wojny światowej z Nieświeża do Mińska, a następnie, w 1919 r., do Warszawy. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów ulokowano najpierw w pałacu Janusza Franciszka Radziwiłła przy ul. Bielańskiej, a następnie w kamienicy przy ul. Marszałkowskiej. Podczas II wojny światowej archiwalia radziwiłłowskie przechowywane w fortach Sokolnickiego, a następnie na Ursynowie i Służewie, ocalały niemal w całości. Gdy po wojnie dawne prywatne archiwa rodowe zostały włączone do zasobów archiwów państwowych, także omawiany tłok pieczętny znalazł się w zasobie AGAD wraz z archiwaliami radziwiłłowskimi.

Tłok o średnicy 95 mm wykonano ze srebra, w jego centrum wyryte jest godło państwowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli Pogoń, wokół którego znajduje się 11 tarcz z herbami województw litewskich. Na obrzeżu tłoka znajduje się tak zwana legenda, czyli pełna łacińska intytulacja Jana III. Używanie pieczęci ułatwiał pionowy uchwyt, do którego przytwierdzono kółko służące do przewleczenia skórzanego rzemienia. Tłok pieczęci wielkiej litewskiej Jana III jest jedynym zachowanym tłokiem używanym przez staropolskie kancelarie królewskie.

Król Jan III Sobieski i jego epoka, opr. J. Płocha, Warszawa 1986 (fotografia)

Kuczyński S. K., Pieczęć wielka litewska Jana III w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, „Wiadomości Numizmatyczne”, t. 7, 1963