Silva Rerum | 21.09.2015 Popularność listu-informacji, podawanego do druku jako gazety ulotnej, wynikała z rangi i wiarygodności dokumentu, jego autora i adresata. Zjawisko posługiwania się prywatnym listem jako swoistym faktem informacyjnym miało jeszcze średniowieczną genezę. Kampania wiedeńska i powiedeńska obfitowała w publikacje komunikatów listownych, począwszy od upublicznionych listów Leopolda I do Jana III, zawierających prośbę o pospieszenie z pomocą Wiedniowi (np. A full and true account of the Great Battle fought betwixt the Turks, Hungarian rebels, and Polish army, before the city of Presburg... with two latin letters... translated from the original, London, b.dr. 1683). Podano do druku m.in. listy wiedeńskie Jana III do rezydenta Carla Mattesilaniego oraz odnoszące się do zwycięstwa pod Parkanami (9 X 1683) listy kierowane do kapucyna Marca d’Aviano (dat. 31 X 1683), nuncjusza Opizio Pallaviciniego i wojewody wileńskiego Kazimierza Sapiehy (Kopia listu Króla Imści, do Imści P. Wojewody Wileńskiego de data 10. Octobris 1683. nad Dunajem przeciwko Granowi, b.m.dr.). Wiktoria pod Parkanami znana jest również z drukowanej relacji listownej Karola Lotaryńskiego do cesarza Leopolda I. Drukiem ukazał się także list Jana III z października 1683 r. do elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma odnośnie cofnięcia się Turków z granic Węgier (Schreiben von Ihr. Königl. Majestät in Pohlen an Ihr. Churfürstl. Durchl. zu Brandenburg wegen Eroberung der gewaltigen Festung Gran. In Lateinischer und Deutscher Sprache. Anno 1683, b.m.dr.). Dodać trzeba, iż mniej utytułowani również publikowali listy-nowiny, o czym świadczyć może list Stefana Kunickiego do Andrzeja Potockiego po zwycięstwie kozaków pod Tilgrotinem 5 XII 1683 r. (Excerpt z listu hetmana kozackiego Kunickiego do I.M. Pana Kasztelana Krakowskiego de data z Tahiny dnia 7 Decembra 1683, b.m.dr.).
Wspomniane listy miały charakter żywej narracji, w którą wplecione były niekiedy – uwielbiane przez czytelników nowin – fakty wróżebne. W liście do dyplomaty papieskiego d`Aviano, Jan III wspominał orła prowadzącego wojsko w stronę przeciwnika i znak białej gołębicy (Copia di lettera scritta dalla Maesta del Re di Polonia al Padre Marco d`Aviano Capuccino. Tradotta fedelmente dalla lingua latina nel notro idioma, Genova, Giuseppe Bottaro, 1683).
Historia listu pisanego przez Jana III do Marii Kazimiery „w namiotach wezyrskich, 13 Septembra w nocy” jest jednak niezwykła z kilku powodów. Nie tylko znana jest treść listu oryginalnego, ale i okoliczności jego podania do druku. Było to bezpośrednio wyrażone życzenie Jana III („List ten najlepsza gazeta, z którego na cały świat kazać zrobić gazetę, napisawszy, que c`est la lettre du Roi à la Reine”), realizatorką zamierzenia była zaś królowa, która otrzymała pocztę przed 24 IX. Znamienne, że miał to być „list króla do królowej”. Sobieski prezentował wiedeńską batalię w ramach „zwycięstwa i sławy narodu”, obszernie rozpisując się na temat zdobyczy wojennych, nie do porównania z Chocimem („N`y a point de comparaison avec ceux de Chocim”), zwłaszcza wezyra, pomieszczonych w namiotach „tak obszernych, jako Warszawa albo Lwów w murach”. Wspomniał, iż posłał już do Rzymu „chorągiew mahometańską [...] przez [Tommasa] Talentego pocztą”. Jan III pisał także o zniszczeniach Wiednia i o powitaniu, które zgotowali mu szczęśliwi mieszkańcy, lekający się jednak krzyczeć „Vivat”. Do druku nie podano wersji pierwotnej listu, ale tekst opracowany zgodnie z regułami stosowności i zamierzeniami dworskiej propagandy (por. niżej). Maria Kazimiera pisała do męża z Krakowa 3 X: „Kazałam zrobić gazetę, taką jaka powinna być, i kazałam dodać, że chociaż Wć stałeś się spadkobiercą wielkiego wezyra i chociaż wiele było bogactw w jego namiotach, tylko żołnierze odnieśli z tego korzyść; że drobiazgi, które pozostały, bo ich nie zdołali zabrać, rozdarowałeś Wć między książąt i elektorów, znajdujących się w wojsku; że ofiarowałeś im Wć, podobnie jak i cesarzowi, konie z bogatymi rzędami, które Wć przyprowadziłeś ze sobą z Polski; że za znaczne sumy musiałeś Wć kupować od swoich podkomendnych konie i różne drogocenne przedmioty, które potem obracałeś Wć na podarunki dla książąt, elektorów i generałów”. Sobieski miał być zatem tryumfatorem łaskawym i hojnym.
Pierwsza wersja druku nie zachowała się do dziś, kolejna nosiła tytuł Kopia listu Króla Imci do Królowej Ieymci pisanego z Namiotów Wezyrowskich w Obozie pod Wiedniem die 13 Septembris 1683 (b.m.dr., 4 wydania). Opublikowano je zapewne w Krakowie. Królewski list upowszechniano także w wersji skróconej (Relacja potrzeby, która trwała godzin 14 i wiktoriej otrzymanej die 12 Septe[m]bris nad nieprzyjacielem pod Wiedniem, przez wojska Najjaśniejszego i Niezwyciężonego Króla Jego Mości Polskiego Wielkiego Monarchy Jana Trzeciego, z pod namiotów wezyrskich z obozu wysłana, tudziesz excerpta z listu tegoż Najjaśniejszego Króla Iego Mości do Królowej Iej Mości pisanego, sub Die 13 Septembris. Anno Domini 1683, b.m.dr.). Jan III nie był z realizacji zamierzenia zadowolony, co wiadomo z wymiany dalszej korespondencji z Marią Kazimierą. Pisał do żony 6 X, że należało pominąć informację o łupach; „to, com chciał mieć w sekrecie, wydrukowano po polsku i jeszcze ekscerptem uczyniono z listu mego do Wci mojej duszy, i jeszcze głupie ni to, ni owo poprzydawano. Dla Boga, wykupić to kazać i popalić, bo mię to niewymownie gryzie!”. Rozkręconej machiny prasowej nie udało się już jednak zatrzymać. List wiedeński miał kilka wydań po polsku oraz przekładów: na język niemiecki (8 wydań, m.in. Copia eines Schreibens, welches Ihre Mayestät der König in Pohlen an Ihro Mayestät die Königin auβ dem Lager vor Wiem unterm dato deβ 13. September. Anno 1683. hat abgehen lassen, Wrocław, b.dr. 1683; Curieuses und recht Merckwürdiges Schreiben welches Ihro Königliche Maiestät in Polen an Dero Königliche Gemahlin... abgehen lassen... Im Jahr Christi 1683, b.m.dr.), włoski (m.in. Lettera scritta dala Sacra Maestà del Re` di Polonia alla Regina sua Consorte, colla quale le dà parte delli più ditinti, e curiosi secreti, e successi accaduti nel combattimento. Scritta sotto il padiglione del Primo Visir tradotta dal polacco in italiano, Genova, Antonio Giorgio Franchelli, 1683), hiszpański (Relacion extraordinaria del Martes 23 de Noviembre de 1683. Carta, que el Senor Rey de Polonia escriviò à la Senora Reyna su Esposa, à 13 de Setiembre 1683 de la Tienda del Gran Visir, cerca de Viena, Madrid, Bernardo de Villa-Diego, 1683), angielski (A letter from the King of Poland to His Queen. In which is incerted many particulars relateing to the victories obtained against the Turks... translated from the Colonne Gazette, Octobr. 19. 1983, London, R. Baldwin, 1683) i duński (Kopi af kongen af Polen skrivelse til dronning, b.m.dr.).
Po dziś dzień królewska relacja należy do najbarwniejszych świadectw bitwy pod Wiedniem. Pomimo obaw Jana III, wyrażony w prywatnej korespondencji afekt i fascynacja bogactwem obozu wroga nie zrujnowała jego sławy ani nie ośmieszyła jego pamięci.
Źródła i opracowania (wybór):
Maria Kazimiera d`Arquien de la Grange, Listy do Jana Sobieskiego, oprac. L. Kukulski, przeł. J.K. Sell, L. Kukulski, Warszawa 1966.
J. Sobieski, Listy do Marysieńki, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1970.
K. Zawadzki, Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Bibliografia, t. 2: 1662-1728, Wrocław 1984.
K. Zawadzki, Losy listu króla Jana III do Marii Kazimiery o zwycięstwie wiedeńskim 1683 roku, Warszawa 1983.
K. Zawadzki, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-XVIII wieku, Warszawa 2002, s. 380-382.