Adelajda czy Klementyna? Studium jednej opery dedykowanej Marii Klementynie Sobieskiej Stuart w Rzymie (1723 r.)
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Adelajda czy Klementyna? Studium jednej opery dedykowanej Marii Klementynie Sobieskiej Stuart w Rzymie (1723 r.) Aneta Markuszewska
maria_klementyna_sobieska_stuart.jpg

Premiera opery zatytułowanej Adelaide miała miejsce 23 stycznia 1723 r. w rzymskim Teatro d’Alibert. Na stronie tytułowej libretta czytamy: ADELAIDE / Drama per Musica / Da Recitarsi / NeL Teatro Alibert pe’l Carnevale / dell’Anno 1723 / PRESENTATO / Alla Maestà / di/ CLEMENTINA / Regina Della Gran Bretagna, &. Autorem libretta był Antonio Salvi, muzykę skomponował Nicolà Porpora, posługujący się tytułem maestro di cappella księcia d’Armstat.

Niewiele zachowało się szczegółowych informacji dotyczących wykonania opery. W jednym ze źródeł czytamy tylko: Tego samego wieczoru w Sali Panów Capranica zaprezentowano nowy dramat zatytułowany Ercole sul Termodonte; i w Teatrze Hrabiego d’Ariberto [sic!] Adelaide. W innym dowiadujemy się, że wykonania obu oper odniosły sukces. Jeden z angielskich podróżników, który miał okazję oglądać Adelaide, pisał, że operę wykonano bardzo dobrze i że zarówno słowa, jak i akcja były bardzo udane. Drukowane libretto podaje nazwiska wykonawców:

Adelaide – wdowa po Lotario, królowa Italii – Carlo Broschi detto Farinelli, uczeń niżej podpisanego Sig. Porpory

Berengario, książę Spoleti, teraz Italii – Antonio Lauri, virtuoso Kapeli Królewskiej w Palermo

Matilde – jego żona – Agostino Marchetti z Pesci

Idelberto – ich syn – Domenico Gizzi, wirtuoz Kapeli Królewskiej w Neapolu

Ottone, król Germanii – Luca Antonio Mengoni, wirtuoz Najjaśniejszego Księcia Francesco z Modeny

Everardo – markiz Toskanii i wuj Adelaide – Andrea Guerri z Pisy

Clodimiro – kapitan Berengario – Francesco Maria Venturini, wirtuoz di cammera Jej Wysokości Najjaśniejszej elektora Bawarii

Egesindo – kapitan Adelaide – Antonio Rapinzi

Z drukowanej listy artystów wynika, że całą obsadę, zgodnie z tradycją teatrów rzymskich, tworzyli kastraci, i co warte podkreślenia w kontekście tego dzieła, kastraci wybitni, czego doskonałym przykładem jest obecność młodego Farinellego. Za scenografię odpowiadał Michel’Angelo Mazza, artysta z kręgu kardynała Pietra Ottoboniego, jednego z najważniejszych mecenasów Rzymu, za choreografię Monsù Sarò, zaś za efekty specjalne, takie jak zburzenie murów obronnych Pawii, odpowiedzialny był Giuseppe Franceschini.

Treść opery nawiązuje do losów średniowiecznej królowej i cesarzowej Adelajdy, córki króla Burgundii Rudolfa i jego żony Berthy. Adelajda urodziła się około 931 roku n.e. W wieku szesnastu lat w Mediolanie poślubiła Lothara, od którego w prezencie otrzymała Pawię. Niedługo potem Lothar został królem Italii, a Adelajda jako jego żona zaczęła być tytułowana królową Italii. W 950 r. Lothar zmarł, najprawdopodobniej otruty przez swojego rywala, króla Berengaria, który szybko ogłosił się władcą Włoch i napadł też na Pawię. Aby umocnić swe wpływy w tej części Italii, Berengario postanowił wydać Adelajdę za mąż za swojego syna Adalberta. Adelajda miała ponoć odpowiedzieć, że powtórnie wyjdzie za mąż tylko za kogoś, kto pomści śmierć jej męża Lothara. Konsekwentnie więc odmawiała ślubu z Adalbertem. W tej sytuacji Berengario i jego żona Villa postanowili uwięzić Adelajdę w twierdzy w Como. Tu królowa została poddana przez Villę okrutnym szykanom. Mimo to pozostawała nieprzejednana. Jej konsekwentna postawa spowodowała, że wkrótce została przewieziona w jeszcze bardziej surowe miejsce – do zamku nad jeziorem Garda. Tu pozwolono jej na obecność tylko jednej służącej i kapelana. W więzieniu tym spędziła kolejne miesiące, po czym, dzięki pomocy wiernego księdza, który wydłubał dziurę w ścianie jej pokoju, uciekła z twierdzy w męskim przebraniu. Długo błąkała się po okolicy, sprytnie unikając wysłanych po nią ludzi Berengaria. W końcu dotarła do Canossy, do wuja Azo, skąd napisała do Ottona, króla niemieckiego, list z prośbą o ratunek. Ujęty jej losem, a wkrótce także urodą Otton, obiecał pomoc pięknej królowej. Wkrótce pokonał Berengaria i odebrał mu zdobyte przemocą państwo. Adelajda wykazała się wielką wspaniałomyślnością wobec swoich prześladowców, szczególnie okrutnej Villi.

Po zwycięstwie nad Berengariem Otton poślubił Adelajdę w Pawii. Miał z nią czworo dzieci, w tym swego następcę Ottona II. W 962 r. w Rzymie papież Jan XII dokonał koronacji pary – odtąd Otton był nie tylko królem niemieckim, lecz także Świętym Cesarzem Rzymskim. Adelajda przeżyła męża i syna, widziała też wstąpienie na tron dwóch swoich wnuków – Ottona III i Ludwika V, króla Francji. Ta okoliczność sprawiła, że papież Sylwester II nazwał ją matką królów. Życie Adelajdy miały charakteryzować niezachwiana wiara w Boga, pobożność, dobroć i mądrość. Chojną ręką rozdawała jałmużny, fundowała kościoły, wspierała klasztory. Gdy zmarła, na jej grób ściągali chorzy, którzy mieli doznawać tu cudownych uzdrowień. W 1097 r. Adelajda została kanonizowana. Na 16 grudnia przypada dzień św. Adelajdy.

Konsekwentne odmawianie przez Adelajdę poślubienia Adalberta, jej uwięzienie i brawurowa ucieczka, ślub z cesarzem Ottonem, niezwykła uroda, mądrość, wykształcenie i charakter uczyniły z niej postać, która inspirowała licznych artystów. Nic więc dziwnego, że Adelajda zaistniała jako bohaterka dzieł operowych. Librecistów interesował głównie pierwszy okres jej życia, ten najbardziej sensacyjny – od momentu oblężenia Pawii i uwięzienia królowej do chwili jej ocalenia przez zwycięskiego Ottona i ślubu pary. Ten czas z jej życia stanowi także treść libretta Antonia Salviego, będącego podstawą opery dedykowanej Marii Klementynie Sobieskiej Stuart w 1723 r.

Klucz do interpretacji rzymskiej Adelaide znajduje się już w dedykacji dzieła. W jej fragmencie czytamy: Pani […] życzymy Jej tego samego losu, który podzieliła, po tylu nieszczęściach Adelaide, i którego świat cały oczekuje z utęsknieniem, kłaniamy się głęboko. Z dedykacji tej wyraźnie wynika, że impresariowie teatru widzieli analogie pomiędzy losem Adelajdy i Klementyny. Podobnie jak Adelajda Klementyna pochodziła z rodu królewskiego (jej dziadek Jan III Sobieski był królem Rzeczypospolitej, a ojciec Jakub Sobieski długo żywił nadzieje na powrót Sobieskich na tron); była osobą majętną; została uwięziona z powodów politycznych; z narażeniem życia zbiegła z więzienia. W sytuacji zagrożenia życia obie kobiety wykazały się niezwykłym hartem ducha. Ostatecznie Adelajda poślubiła cesarza Ottona I, Klementyna zaś Jakuba Stuarta, pretendenta do tronu angielskiego. Obie panie wychwalano za urodę, mądrość i umiejętność zjednywania sobie ludzi.

We wspomnianej dedykacji właściciele teatru życzyli Klementynie podzielenia losu Adelajdy. Raczej nie ma większych wątpliwości, że publiczność zebrana w Teatro d’Alibert czy też czytelnicy drukowanych librett rozumieli aluzję – chodziło o powrót Klementyny na tron, nie ten Rzeczypospolitej (chociaż Jakub III otrzymał propozycję od Jakuba Sobieskiego zawalczenia o tron polski, ale zdecydowanie odmówił), lecz Wielkiej Brytanii. Nie bez powodu zarówno w dedykowanych jej operach, jak i ówczesnych kronikach niezmiennie tytułowana jest królową Wielkiej Brytanii lub królową Anglii – Regina di Gran Bretagna lub Regina d’Inghilterra. Maria Klementyna Sobieska jako żona Stuarta miała wraz z nim rządzić na Wyspach. Tego w każdym razie życzył jej impresario teatru.


Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem