adrienne
nie odcinana w talii, obszerna suknia, która była zwykle rozcięta z przodu, natomiast z tyłu, od ramion opadała w swobodnych, charakterystycznych fałdach "à la Watteau". Miała lejkowate rękawy do łokcia, wykończone poziomą plisą, nazywane "en pagode". Była zakładana na sznurówkę i okrągłą rogówkę. We Francji i w Europie Zachodniej w latach ok. 1703-1735 modne damy nosiły ją jako lekki, niezobowiązujący strój domowy i spacerowy. W Polsce, gdzie była określana jako adrian, sak lub wolant, stanowiła ona dla wielu mieszczanek i szlachcianek najelegantszą suknię, szytą z kosztowniejszych tkanin i zakładaną na wszelkie uroczyste okazje jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku.
amazonka
kobiecy strój do konnej jazdy, którego góra zwykle nawiązywała do aktualnie modnego ubioru męskiego. Pojawiła się w modzie francuskiej w XVII wieku, jako pierwszy kobiecy ubiór sportowy, przeznaczony głównie do polowania. Składała się z sukiennego, obszywanego galonami szustokora (najmodniejsze były inspirowane modą wojskową szustokory czerwono-niebieskie) noszonego wraz z kamizelką i męską koszulą z żabotem oraz długiej, fałdzistej spódnicy. Niekiedy pod spód zakładane były również męskie spodnie do konnej jazdy. Miłośniczki konnej jazdy podobnie jak mężczyźni obwiązywały też szyję halsztukiem i na pudrowane peruczki nakładały kapelusz tricorne. W drugiej połowie XVIII wieku szustokor został zastąpiony przez angielski frak w modnych stonowanych barwach, takich jak zielenie, brązy, a także czerń. Nazwa "amazonka" wywodzi się od mitycznego plemienia greckich wojowniczek; w Polsce określana była ona również jako kawalerka lub myśliczek.
angażanty
charakterystyczne wykończenie sięgających do łokcia rękawów rokokowych sukien w formie pienistych, podwójnych lub potrójnych koronkowych lub muślinowych falban. Ich nazwa wywodzi się od francuskiego "engageants", czyli wabiący, kuszący.
aplikacja
ozdabianie tkanin dekoracyjnych lub ubiorów poprzez naszywanie na nie fragmentów tkanin, lub pasmanterii, koronek, koralików, cekinów, tworzących dekoracyjne motywy, często uzupełniane haftem.
bawet
charakterystyczna dla kobiecej mody rokokowej trójkątna wkładka, bogato zdobiona koronkami, falbankami, kokardami lub haftem, która służyła do przysłonięcia gorsetu widocznego z przodu sukni wierzchniej (tzw. manteau), której poły nie stykały się z sobą na piersiach.
bekiesza (bekiesa)
długie, obszerne, podbijane różnymi gatunkami futra okrycie wierzchnie, zbliżone krojem do kontusza, które zdobiono na piersiach szamerowaniem i od pasa w górę zapinano na pętlice. Rękawy bekieszy były nierozcinane. Nazwa wywodzi się od węgierskiego "bekecs" czyli futro. Jak pisał ksiądz Jędrzej Kitowicz za panowania Augusta III "najpierwsze bekiesy pokazały się w żółtym kolorze, siwymi barankami jak najprzedniejszymi u panów podszyte, z srebrnymi albo też błękitnym jedwabiem ze srebrem przerabianymi potrzebami; chudsi [tzn. biedniejsi] dawali potrzeby same błękitne, baranki pod spód jakie takie, z opuszką czyli wyłogami lepszymi, siwymi albo czarnymi. [...] Lud zaś mniejszy [...] z zapatrzenia się na panów, rzucił się do żółtych bekiesów, a skoro te panowie porzucili, i on porzucił. Żółty kolor jak się nagle pokazał, tak też nagle zginął; ale bekiesy w długim zostawały używaniu w rozmaitych kolorach, rozmaitym futrem podszywane".
binda
charakterystyczna dla kobiecej mody rokokowej ozdobna opaska otaczająca szyję, którą wykonywano z marszczonych wstążek lub koronek, także metalowych, i zdobiono kwiatami, a niekiedy też klejnotami. Mogła mieć długie, luźno puszczone końce, sięgające nawet do kolan.
blonda
rodzaj koronki klockowej z przędzy jedwabnej w kolorze naturalnym lub czarnym.
bourse
woreczek z czarnej gumowanej tafty, do którego wsuwano zebrane na karku włosy męskiej pudrowanej peruki lub fryzury (zwanej coiffure en bourse), który początkowo miał chronić ubranie przed pudrem. Był on przewiązywany czarną wstążką, zawiązywaną na kokardkę. Niekiedy końce tej wstążki były tak długie, że obwiązywano je wokół halsztuka i jeszcze raz zawiązywano z przodu na drugą kokardę. Fryzura en bourse była modna w okresie około 1725-85. Po bokach głowy, a niekiedy również nad czołem, napomadowane włosy układano w rzędy kunsztownych wałeczków.
broszowanie
technika wprowadzania barwnego wątku dekoracyjnego w procesie tkackim tylko w partii wzoru. Tak wprowadzona dekoracja przypomina haft.
bryt
szerokość warsztatowa tkaniny, zwana także szerzyną. Mierzona od krajki do krajki, to jest pomiędzy brzegami, gdzie zawracało czółenko. Szerokość brytu zależała w dużej mierze od rodzaju tkaniny. Najwęższe bryty miały tkaniny wzorzyste, gdzie trzeba było stosować dużą ilość wątków dekoracyjnych. W Europie od średniowiecza po XVIII wiek szerokość brytu wynosiła średnio około 50 cm. Miało to duży wpływ na formy kroju ubiorów. Poszczególne elementy na brycie układano tak by maksymalnie wykorzystać szerokość tkaniny. Spódnic w XVIII w. nie krojono z klosza, a z zszytych razem całych szerokości brytów, które u góry marszczono w pasek.
cadogan (catogan)
męska peruka z lokami ułożonymi po bokach głowy i z jednym lub dwoma, a nawet trzema pasmami związanymi w węzły na plecach, która rozpowszechniła się w okresie regencji na dworze księcia Filipa II Orleańskiego. Powstała jednak już około 1690 roku z peruki allonge, której długie gęste loki były zebrane i skręcane w węzły z tyłu. Około 1710 roku została nazwana à la cadogan na cześć angielskiego generała księcia Williama Cadogan (1672-1726).
caraco
zob. karako
chemise
nie odcinana w talii, prosta suknia w formie zmarszczonej koszulki z rękawami do łokcia, szyta z lekkich, białych bawełnianych lub lnianych tkanin. Jej jedyną ozdobę stanowiły falbany wokół dekoltu, przy rękawach i u dołu spódnicy oraz jedwabna, kolorowa szarfa, którą była przepasana. Upowszechniła się we Francji w końcowej fazie rokoka, około 1780 roku pod wpływem swobodniejszej mody angielskiej; pełniła rolę niezobowiązującego dezabilu. Do jej rozpropagowania przyczynił się portret Marii Antoniny namalowany przez jej ulubioną portrecistkę Elisabeth Vigée-Lebrun z 1783 roku, ukazujący królową w tym stroju. W Polsce była nazywana koszulką, a wzorem królowej francuskiej dała się w niej sportretować również dwukrotnie Izabela Lubomirska.
compères
dwa pasy tkaniny wszyte na stałe w rozcięcie sukni wierzchniej i zapinane na guziki lub haftki.
culotte
wąskie spodnie do kolan zapinane na sprzączkę lub guziki pod kolanami, noszone wraz z pończochami i pantoflami z klamrą na podbiciu. Początkowo panowie zakładali je do szustokora, później do habit à la française i często łączyli je wraz nimi w komplety, uszyte z tej samej tkaniny, przez strój ten stanowił pierwowzór współczesnego garnituru. W okresie rewolucji francuskiej culotte zostały wyparte przez długie pantalony, przez ubierających się tak rewolucjonistów nazywano sanculottami, czyli "nie noszącymi spodni".
czamara
polski wierzchni ubiór męski, szamerowany na piersiach, zbliżony krojem, jednak skromniejszy od kontusza. Szyto ją z ciemnego sukna i miała nierozcinane rękawy, dwuczęściowy, wykładany kołnierz oraz zapięcie na pętlice i pasmanteryjne guziki. Szczególnie chętnie nosili ją mieszczanie, a pod koniec XVIII wieku zaczęła zastępować kontusz w ubiorze polskim. Jak pisał Łukasz Gołębiowski: "Do gredyturowego żupana używano czamarki sukiennej, której rękawy nie były długie wiszące, ale wdziewane, i miała wiele potrzeb, czyli obszycia sznurkami, na piersiach i w stanie".
dezabil (dezabilka)
określenie stosowane w XVIII wieku w odniesieniu do wygodnych, niezobowiązujących domowych lub porannych kobiecych sukni, zwykle luźnych, krojonych bez wcięcia w talii, takich jak adrianne. Ubiory w typie dezabilu noszono również na nieoficjalne okazje, jak spacery, czy wizyty w gronie rodzinnym. Po 1730 roku modne stały się dezabile dwuczęściowe, składające się z szerokiej spódnicy i szerokiej góry. Szyto je na ogół z lekkich bawełnianych lub półjedwabnych tkanin. Nazwa francuska "deshabillé" pochodzi od słowa "déshabillér", czyli rozbierać. Jak pisał Łukasz Gołębiowski była to: "suknia atłasowa, materyalna lub inna gładka biała, z mniejszą wytwornością i nie tak strojno zrobiona. W niej poufalsze tylko przyjmowano osoby".
druk
metoda zdobienia tkanin polegająca na nanoszeniu ornamentu przy pomocy farby drukarskiej , najczęściej za pomocą specjalnych stępili, płyt lub wałów.
en pagode
rękawy z mankietem w kształcie lejka przypominającym kształtem dachy dalekowschodnich budowli.
fichu
bawełniana lub lniana, zwykle biała chusta, osłaniająca dekolt, popularna od ok. 1775 roku. Mogła mieć formę trójkąta lub składanego na pół kwadratu, często obszytego koronką lub zdobionego haftem. Była chętnie noszona wraz z żakiecikiem caraco, a jej końce krzyżowano i spinano bądź związywano na piersiach.
fiszbin
elastyczna, wąska listewka z rogu pozyskiwanego z podniebienia wieloryba służąca do usztywniania gorsetów i wykonywania rogówek.
fourreau
zob. robe à la anglaise
frak
wydłużony z tyłu wierzchni ubiór męski pochodzenia angielskiego, charakteryzujący się połami ściętymi z przodu na wysokości talii. Początkowo pełnił w Anglii rolę wygodnego stroju do konnej jazdy, w połowie XVIII wieku przeszedł do mody codziennej i na fali anglomanii został spopularyzowany również we Francji i w innych krajach europejskich, gdzie był noszony jako skromny strój przedpołudniowy. W odróżnieniu od strojnego habit à la française szyty był z jednobarwnego sukna i pozbawiony fałdów z tyłu, mankietów, kieszeni i haftów. Miał wykładany kołnierz i klapy.
galon
taśma dekoracyjna, zwykle wzorzysta, tkana z nici jedwabnych, bawełnianych lub lnianych i metalowych srebrnych lub złotych. Czasem wzbogacana elementami z bajorka. Wykorzystywana do obszywania odzieży, tkanin dekoracyjnych i obić mebli.
gaza
delikatna, przejrzysta, luźno tkana tkanina charakteryzująca się dużą ażurowością, o dwóch osnowach, z których jedna okręca wątki. Sposób okręcania i układ osnów występuje w wielu wariantach. Gazy mogą być gładkie i wzorzyste- w drobne rzuty, paski, prążki oraz z dodatkiem nici metalowych.
głowy
dwa zakończenia pasa kontuszowego, które były najbardziej eksponowaną i najbardziej dekoracyjną jego częścią.
gorset
zob. sznurówka
grodetur (Gros de Tours)
zwyczajowe określenie kosztownej jedwabnej tkaniny wzorzystej sprowadzanej z Francji (np. z Tours, gdzie znajdowały się najstarsze francuskie manufaktury jedwabnicze). Nazwę stosowano zwłaszcza do tkanin o prążkowanej fakturze tła.
habit à la française
wytworny wierzchni ubiór męski według mody francuskiej, szyty z tkanin jedwabnych, aksamitu lub delikatnego sukna i bogato zdobiony przy brzegach haftem, często o motywach kwiatowych. Około połowy XVIII wieku wykształcił się z noszonego wcześniej szustokora. Sięgał do kolan, miał kołnierzyk stójkę i łukowato ścięte poły nie stykające się ze sobą na piersiach, które dekorowano płaskimi ozdobnymi guzikami i dziurkami oraz trapezowatymi klapami od kieszeni. Z tyłu poły były rozcięte i ułożone w zakładki zaznaczone u góry dwoma guzikami. Habit miał skrojone po łuku rękawy zakończone szerokimi, przylegającymi mankietami. Nosili go głównie modni eleganci na dworach królewskich i magnackich, a ich wyglądu dopełniały spodnie culotte, pończochy, trzewiki z klamrą i pudrowana peruczka. Z mody został wygnany przez rewolucję francuską i zastąpiony przez bardziej praktyczny frak.
halsztuk (halsband)
poprzednik męskiego krawata w formie prostokątnej, najczęściej białej chustki, niekiedy wykończonej na końcach koronkami lub haftem i obwiązywanej wokół szyi, stanowiący niezbędny element męskiego ubioru przez cały wiek XVIII. Pojawił się już około 1660 roku we francuskim ubiorze wojskowym, według legendy zaczerpnięty z ubioru żołnierzy chorwackich (od nich to wywodzi się nazwa "krawat"). Szybko rozpowszechnił się w modzie cywilnej i był noszony początkowo wraz z szustokorem, a potem habit à la française. Wiązano go na wiele różnych sposobów – w okresie rokoka wąski halsztuk z delikatnego lnu lub jedwabiu okręcano kilkakrotnie wokół niskiego kołnierzyka koszuli i zawiązywano na węzeł lub zapinano na sprzączkę z tyłu, a wycięcie koszuli z przodu uzupełniano żabotem. Często wokół niego obwiązywano dodatkowo długie końce cienkiej czarnej wstążeczki, zwanej solitaire, którą był przewiązany ujmujący włosy na karku taftowy woreczek bourse. W ostatniej ćwierci XVIII wieku modne stały się też szersze halsztuki wiązane z przodu. Nazwa wywodzi się od niemieckiego określenia Halstuch, czyli "chustka na szyję".
hafty
sposoby zdobienia tkanin i skóry za pomocą igły, szydełka, igły tamborkowej lub maszyny do haftu; do haftowania używa się wielu różnych surowców, najczęściej przędzy jedwabnej lub wełnianej.
harcap
długi, cienki warkoczyk opadający na plecy i opleciony czarną wstążką, a niekiedy zakończony ołowianym ciężarkiem, charakterystyczny dla mody męskiej XVIII wieku. Mężczyźni z wyższych warstw społecznych nosili go przy pudrowanych perukach, a mieszczanie zwykle przy fryzurach z własnych długich włosów. Został on wprowadzony zamiast niewygodnych peruk z długich loków w armii pruskiej w 1713 roku przez króla Pruskiego Fryderyka Wilhelma I. Szybko rozpowszechnił się w modzie cywilnej, również poza Prusami (we Francji perukę zakończoną harcapem nazywano vergette). W drugiej połowie XVIII wieku był krótszy i grubszy, ponieważ zwijano go na pół i dopiero wtedy obwiązywano taftową wstążką. Harcap wyszedł z mody wraz z pudrowanymi perukami w okresie rewolucji francuskiej. Nazwa wywodzi się od niemieckiego Haarzopf, czyli warkocz z włosów.
jupka (jubka)
krótkie kobiece okrycie wierzchnie popularne w Polsce w XVIII wieku, zakładane na spódnicę i gorset. Najczęściej jupki były krojone kloszowo i niedopasowane w talii z przednimi połami zachodzącymi na siebie ukośnie. Często miały duży leżący na ramionach kołnierz z tkaniny lub futra oraz rękawy do łokcia rozszerzające się u dołu. Szyto je z modnych tkanin jedwabnych, a zimą podbijano futrem. Noszono je niekiedy w formie pelerynki zarzucanej na ramiona ze zwisającymi swobodnie rękawami. Jak pisał Kitowicz: "Na sznurówkę kładły jupeczkę krótką, za stan cokolwiek dłuższą, z rękawami po łokieć krótkimi, z materii takiej jak spódnica albo też i odmiennej, z tyłu fałdzistą, z połami przestronnymi na przodzie, krojem takim jak mantolety kanonickie. Zimowe takie jupeczki podszywane były futrem, w lecie kitajką albo płótnem glancowanym". Mianem jupki określano też w Polsce kobiece kaftaniki w typie caraco i kazakinki.
justaucorps
zob. szustokor
karabela
szabla o charakterystycznej rękojeści zakończonej głowicą w kształcie uproszonego profilu głowy orła. Najprawdopodobniej wywodzi się ona z Turcji, skąd w końcu XVII wieku rozpowszechniła się m.in. w Polsce – początkowo była importowana, a później również produkowana w miastach na kresach wschodnich Rzeczpospolitej. W XVIII wieku była chętnie noszona przez szlachtę do polskiego ubioru narodowego, zwłaszcza w wersji paradnej bogato zdobionej srebrem, złotem, kamieniami półszlachetnymi i kością słoniową. Do boju używano karabel o znacznie skromniejszej dekoracji.
karako (karaczko)
(z francuskiego "caraco"), modny w okresie późnego rokoka krótki, dopasowany żakiecik z dużym dekoltem, szerokim zaokrąglonym kołnierzem i mocno zmarszczoną z tyłu baskinką. Rozpowszechnił się on w modzie w latach 70. XVIIII wieku pod wpływem ubiorów mieszczek francuskich i był noszony przez eleganckie damy do niezobowiązujących ubiorów w typie negliżu, a także jako wygodny strój do konnej jazdy lub podróżny. Noszono go wraz z fałdzistą spódnicą i wypełniającą dekolt kwadratową chustką fichu. Łukasz Gołębiowski tak go opisywał: "Do spodniczki okrągłej stanik z rękawami i ogonkiem, że tak powiem fałdzistym, namarszczonym, szlarkowym, to mniejszym, to większym trochę stanowił karako; w początkach białe tylko, później z perkalików na dnie białem lub jasnem."
karmazyny
tkaniny farbowane barwnikiem pozyskiwanym z owadów czerwca polskiego o czerwonej intensywnej barwie z nutą błękitu.
kawalerka
zob. amazonka
kazakinka
kazakin, krótki męski ubiór wierzchni, noszony przez Kozaków w XVII-XVIII w.
kolbertyna
rodzaj wzorzystego, szerokiego galonu, tkanego z metalowych nici, który wzdłuż jednego lub obu krawędzi był wykończony faliście, w zęby, albo w ażurowe łuki. Kolbertyny były wyrabiane w XVIII wieku we Francji i używano ich chętnie zwłaszcza do obszywania męskich ubiorów i kapeluszy. Francuska nazwa colbertine najprawdopodobniej wywodzi się od nazwiska Jeana Baptiste Colberta (1619-1683), który przyczynił się do rozkwitu francuskiego przemysłu włókienniczego.
kontusik
charakterystyczne dla polskiej mody osiemnastowiecznej ciepłe kobiece okrycie wierzchnie podbite futrem z rozcinanymi na wzór męskiego kontusza rękawami (tzw. wyloty). Kontusik był "długi do wpół udów" i najczęściej dopasowany w talii. Jak pisał Kitowicz: "kontusiki futrem podszywane, z długimi rękawami wiszącymi, z wylotami szerokimi, do ręki wytchnięcia sposobnymi, u ramion obszernie sfałdowanymi, u pięści wąsko ścinanymi. Te kontusiki zdejmowały z siebie, przychodząc do ciepłej izby." Już w osiemnastym wieku zyskał on narodowy charakter i często portretowały się w nim dla celów propagandowych kobiety z rodzin królewskich, m.in. królowa Józefa Maria, żona Augusta III i jego córki a także Konstancja Poniatowska, matka Stanisława Augusta.
kontusz
długi wierzchni ubiór męski, który pojawił się w XVII wieku, a w XVIII wieku stanowił wraz z żupanem jedną z podstawowych części polskiego ubioru narodowego. Charakteryzował go jednolity krój pleców z tzw. słupem, czyli wydłużonym prostokątnym pasem biegnącym od linii stanu przez środek tyłu do samej ziemi, z doszywanymi ułożonymi w fałdy kloszowo skrojonymi bokami. Przód był rozcięty na całej długości, niekiedy zapinany na ozdobne guzy. W XVIII wieku wyróżniającą cechą kontusza były tzw. wyloty, czyli rozcięte od pachy do łokcia szerokie rękawy z wywijanymi mankietami (tzw. łapki), noszone luźno zwisające lub odrzucone na plecy. W okresie rokoka najczęściej miał on wąski szalowy kołnierz. Przepasywano go pasem kontuszowym. Jak pisał Jędrzej Kitowicz: "Suknią odświętną były: kontusz sukienny różnego koloru, żupan atłasowy karmazynowy [...]. Kontusze i żupany sukienne bramowali Polacy sznurkami jedwabnymi takiegoż koloru, jakiego był kontusz i żupan, albo też srebrnymi i złotymi; w kontuszach najwięcej używali ciemnych kolorów. [...] Potem nastały kontusze aksamitne, atłasem podbijane, do żupanów bławatnych; dalej znowu kontusze sukienne drugim suknem takiego koloru, jakiego był żupan, podszywane; [...] to na koniec z brzegami dookoła kontusza suto haftowanymi, to z wycinanymi dokoła w ząbki albo łuseczkę rybią brzegami, jedwabiem koloru takiego jak żupan obdzierzganymi. Niedługo ta moda trwała; zarzucili hafty, dzierzgania, galony, taśmy, sznurki, które dawali do kontuszów i żupanów sukiennych, a wnieśli modę gładką, bez wszelkich potrzeb, ale rękawy u kontuszów i poły podszywali kitajką, grodetem lub atłasem różowym, choć przy sukiennym żupanie."
koronka drezdeńska
rodzaj białego haftu na cienkim batystowym płócienku, z charakterystycznymi motywami fantazyjno-kwiatowymi i elementami rokokowej dekoracji.
mankiet (manszet)
szerokie wykończenie rękawa koszuli wokół nadgarstka, które w modzie XVIII wieku przybrało formę spadającej na dłonie pienistej falbanki z koronki, batystu lub delikatnego jedwabiu. Jak pisał Łukasz Gołębiowski mankiety były "za Stanisława Augusta przyszywane do koszuli, albo sukni, batystowe, marszczone lub gładkie, koronkowe, mniej lub więcej okazywane." Określenie manszet wywodzi się od francuskiego manschette, czyli rękawek.
manteau
otwarta z przodu na całej długości suknia wierzchnia, o połach zwykle nie stykających się ze sobą, która pojawiła się w modzie w latach 80. XVII wieku i była noszona do lat 80. XVIII wieku. W okresie rokoka, w latach 30. XVIII wieku wzorem adrianne szyta najczęściej z plisą à la Watteau (zob. robe à la française), ale odciętym i dopasowanym z przodu stanikiem, którego poły łączono za pomocą bawetu. Rozcięcie z przodu spódnicy przybierało najczęściej formę trójkąta, ukazującego spódnicę spodnią. Brzegi rokokowego manteau zdobiono często pasmanterią i riuszkami, a także sztucznymi kwiatami, wstążkami, a niekiedy także futrem. Suknia z manteau określana była w Polsce jako „roba manto”.
mantua
typ sukni dworskiej popularnej w Anglii i Niderlandach, która wyewoluowała z noszonej w końcu XVII i na początku XVIII wieku sukni z manteau z upinaną i drapowaną po bokach spódnicą przechodzącą w tren. Podobnie jak robe à la française noszona była na rogówce a przód stanika wypełniano bawetem. Nie miała jednak plisy à la Watteau, a stanik był dopasowany na plecach. Od lat 40. XVIII wieku analogicznie do francuskiej sukni dworskiej rozpinano ją szerokiej, owalnej rogówce; przesunięto wtedy poły wierzchniej spódnicy całkowicie na tył, odsłaniając przód i boki spódnicy spodniej wykonanej z tej samej tkaniny. Szyto ją z bogatych tkanin przetykanych lub haftowanych złotymi bądź srebrnymi nićmi.
mitenki
rękawiczki z odkrytymi palcami.
muszka
ozdobna kropeczka z czarnej tafty lub kitajki naklejana przez kobiety na twarzy dla podkreślenia bladej karnacji bądź służąca również ukryciu defektów cery. Była modna w końcu XVII i w XVIII wieku. Mogła stanowić też swoisty szyfr miłosny, wyrażany poprzez kształt (gwiazda, serce, słońce itp.) i miejsce, w którym była przylepiona. Jak pisał Gołębiowski "muszki te brały nazwiska od miejsc, na których je przylepiano. W końcu oka była rozkochana, na środku policzka uprzejma, na wardze całuska, na nosie śmiała, na brodzie wabiąca, na krostce lub znamieniu kryjąca. Muszki okrągłe zwano zabójcami."
myśliczek
zob. amazonka
nici metalowe
wytwarzane ze stopu srebra lub złota z domieszkami innych metali, mogą mieć rożną formę: drucika nici ciągnione, blaszki zwanej lamelką lub lamellą, nici oplatanych (blaszka opleciona na rdzeniu, najczęściej jedwabnym), bajorka (druciki lub nici metalowe oplatane skręcone w sprężynki).
nici metalowe ciągnione (droty)
cienki drucik ze stopu srebra lub złota z domieszkami innych metali. Stosowane do haftu lub wykorzystane w tkaniu.
nici metalowe oplatane (nici z metalowym oplotem)
używane do broszowania, lansowania i haftu. Zbudowane są z duszy- nici jedwabnej, lnianej lub konopnej, wokół której opleciony jest pasek złoconej lub metalowej folii. Paski foli - długie cienkie blaszki- wytwarza się rozklepując cienkie druciki.
osnowa
nici stanowiące podstawę konstrukcji tkaniny, biegnące prostopadle do wątku.
pajetki
drobne dekoracyjne elementy, rodzaj cekinów w formie listków lub pojedynczych płatków kwiatów z szkła, metalu lub papieru, wykorzystywane w haftach.
palatynka
krótka futrzana pelerynka lub szal służący osłanianiu dekoltu, którego końce niekiedy krzyżowano na piersiach i spinano z tyłu. Szyto ją początkowo z kosztownych futer, m.in. soboli i tumaków, które "białość twarzy i gorsu wydatniejszą czynią". Mogła być też wykonywana z piór strusia lub marabuta. Według legendy została wprowadzona w modę pod koniec XVII wieku przez żonę księcia Orleańskiego - Liselotte, księżniczkę Palatynatu Reńskiego (fr. princesse palatine).
panier
zob. rogówka
pet en l’air
rodzaj luźnego żakiecika kobiecego sięgającego do bioder noszony w XVIII wieku.
plisa à la Watteau
charakterystyczny krój pleców rokokowej sukni wierzchniej w typie luźnego adrienne, która od karku w dół spływała w swobodnych fałdach. Od lat 30. XVIII wieku ten krój pleców zaczęto stosować również przy robe à la française, której manteau po bokach w talii pozostawało dopasowane, natomiast z tyłu miało wstawkę w postaci biegnącej przez całą długość luźnej fałdy. Nazwa wywodzi się od francuskiego malarza Jeana-Antoine Watteau (1684-1721), na którego rodzajowych obrazach, ukazujących często wytworne dworskie zabawy na świeżym powietrzu, często pojawiają się eleganckie damy w tego typu lekkich sukniach.
podwłośnik
pudermantel, biała pelerynka bogato zdobiona falbankami, koronkami i wstążkami, zakładana w XVIII wieku podczas toalety zarówno przez mężczyzn jak i kobiety. Chroniła ubiór podczas czesania i pudrowania włosów. Jak pisał Łukasz Gołębiowski: "Siadano w nim do gotowalni, i zrzucano go potem. Wszakże na wsi nie jedna z kobiet letnią porą w spodniczce i podwłośniku cały dzień przechodziła".
polonezka
noszona na niewielkiej rogówce suknia kobieca, z dopasowanym górą, otwarta z przodu, a z tyłu i po bokach podpinana i drapowana na spódnicy w formie trzech charakterystycznych pukli. W modzie francuskiej popularna w latach 1770-85, w Polsce nieco dłużej. Jej nazwa pochodzi od francuskiego określenia robe à la polonaise (suknia w stylu polskim), choć w rzeczywistości nie wywodziła się z Polski. Jak pisał Łukasz Gołębiowski był to "gatunek damskiej sukni narodowej na pozór, nie u nas wszakże wynalezionej, lecz od Francuzów przejętej."
potrzeby
wyłogi i obszycia patek kieszeni, kołnierza, mankietów w ubiorze, z tkaniny odmiennej kolorystycznie lub fakturowo od tej, z której uszyty jest ubiór.
raport
to powtarzająca się regularnie jednostka wzoru na powierzchni całej tkaniny.
redingote
modny w XVIII wieku, lekko wcięty w talii męski płaszcz z rozcięciem z tyłu i z charakterystycznym podwójnym lub potrójnym kołnierzem, a niekiedy krótką peleryną. Był on zwykle dwurzędowy, zapinany na metalowe guziki. Płaszcze tego typu szyto z ciemnych wełnianych tkanin o stonowanych odcieniach. Redingote pojawił się w Anglii na początku XVIII w., gdzie był noszony początkowo do konnej jazdy (stąd nazwa riding-coat), a pod wpływem rodzącej się anglomanii pod koniec lat 20. XVIII wieku stał się modny również we Francji. Był on noszony także w Polsce, gdzie określano go jako redyngota lub płaszcz frakowy i często dla ozdoby obszywano metalowymi galonami.
retroussée dans les poches
styl noszenia sukni popularnej we Francji w drugiej połowie XVIII wieku. Skraj spódnicy unoszono i przekładano przez specjalne rozcięcia na bokach sukni, co tworzyło obfitą draperię z tyłu.
riuszka
pasek materiału marszczony, układany lub plisowany, używany do zdobienia lub jako wykończenie krawędzi ubioru.
robe à la anglaise
swobodniejsza i wygodniejsza niż robe à la française suknia przejęta z mody angielskiej i noszona w latach 70. i 80. XVIII wieku na mniej oficjalne okazje. W przeciwieństwie do sukni francuskiej noszono ją bez rogówki, a jej usztywniony stanik był dopasowany z tyłu, z przodu zaś jego krawędzie stykały się ze sobą, kryjąc sznurowanie. Środkowe kliny z tyłu stanika wydłużały się przechodząc bezpośrednio w fałdy spódnicy, które jednak dalej po bokach były już doszywane do krawędzi stanika. Krawędzie spódnicy z reguły nie stykały się z przodu ze sobą, odsłaniając spódnicę spodnią. Rękawy robe à la anglaise mogły sięgać do łokcia, z reguły jednak były długie, wąskie i krojone po łuku. Wykańczano je koronkowymi mankietami. Ze względu na dopasowany stanik suknia ta we Francji określana była często jako fourreau ("obcisła suknia").
robe à la française
czyli suknia w stylu francuskim, stanowiąca jeden z najbardziej charakterystycznych kobiecych strojów okresu rokoka. Zakładana na bardziej eleganckie okazje niż swobodne ubiory w typie desabille, w latach 1840-86 noszona była również jako galowy strój dworski (grande parure). Składała się ona ze spódnicy rozpiętej na rogówce i z otwartej z przodu na całej długości, dopasowanej w talii sukni wierzchniej (manteau), która z tyłu wykończona była plisą à la Watteau, przechodzącą w niewielki tren. Przednie poły robe à la française nie schodziły się ze sobą, ukazując przód spódnicy oraz sznurówkę, którą często zasłaniano przypinanym, bogato zdobionym bawetem. Miała ona rękawy do łokcia wykończone falbaną, szerszą od strony zewnętrznej, pod którą doszywano angażanty.
robe à la polonaise
zob. polonezka
Robe retroussèe dans les poches
była często używana podczas wiejskich spacerów i zabaw na świeżym powietrzu. Spódnicę takiej sukni podciągano, przekładano przez specjalne boczne rozcięcia i tym samym drapowano z tyłu. Później ten typ sukni przekształcił się w robe à la polonaise, gdzie wierzchnią spódnicę podwiązywano.
robdeszan (rubdeszan, robdeszambr)
długi, luźny, wygodny ubiór, noszony przez mężczyzn w zaciszu domowym na spodnie typu culotte i koszulę, wraz z jedwabną czapeczką. Miał on formę długiego, szerokiego kaftana z szalowym kołnierzem inspirowanego modą wschodnią i pojawił się w modzie zachodnioeuropejskiej w drugiej połowie XVII wieku. Szyto go z podszywanych jedwabiem brokatów, a także z pikowanego jedwabiu lub drukowanej bawełny. W Polsce noszono też rubdeszany podbijane futrem. Pojęciem tym określano w Polsce też kobiece dezabile. Jak pisał Łukasz Gołębiowski była to: "suknia do własnych tylko pokoi, nie do wychodzenia w niej lub wyjeżdżania." Polska nazwa wywodzi się od określenia francuskiego robe de chambre, czyli suknia pokojowa.
robe de cour
oficjalna suknia dworska, podobnie jak dworski ubiór męski stanowiąca tzw. grand habit, grande parure (ubiór wielki) noszony podczas oficjalnych uroczystości na europejskich dworach; w swojej zasadniczej formie została ukształtowana we Francji jeszcze w XVII wieku za panowania Ludwika XIV i z czasem podlegała jedynie niewielkim modyfikacjom. Składała się ona z trzech podstawowych części: stanika (tzw. grand corps lub corps de robe), spódnicy (jupe) oraz doczepianego w talii trenu (tzw. bas de robe lub queue). Usztywniony fiszbinami, sznurowany z tyłu stanik zachodził szpicem na spódnicę i miał głęboki owalny dekolt odsłaniający ramiona i otoczony koronkową bertą. Doczepiane płócienne rękawy do łokcia zdobione były kilkoma sztywnymi plisami ze zmarszczonej koronki. Spódnica sukni dworskiej w XVIII wieku była rozpięta na szerokiej rogówce, która w latach 40. XVIII wieku przyjęła owalny kształt (panier á coudes). Suknie dworskie szyto zwykle z cięższych tkanin przetykanych lub haftowanych złotymi lub srebrnymi nićmi i zdobiono metalowymi koronkami, a w czasach Marii Antoniny z lekkich jedwabi i bogato zdobiono koronkami, riuszkami, wstążkami i girlandami z kwiatów. Od lat 70. XVIII wieku na dworze francuskim coraz bardziej anachroniczna robe de cour zaczęła być wypierana przez robe à la française, która na innych dworach, m.in. w Polsce pełniła rolę ubioru dworskiego już od lat 40. XVIII wieku.
robron (robran)
osiemnastowieczna suknia kobieca z dopasowanym, zamkniętym z przodu stanikiem oraz nierozcinaną spódnicą (stąd francuska nazwa robe ronde – okrągła suknia). We Francji była noszona przez mieszczanki oraz na dworze jako ubiór półoficjalny (parure). Robrony były popularne również w Polsce, gdzie szyto je z najkosztowniejszych przetykanych metalowymi nićmi tkanin – jak pisał Gołębiowski: "nader kosztowne bywały i z materyi tak tęgiej, że postawione zręcznie, utrzymać się mogły ich spodnice."
rogatywka (konfederatka)
charakterystyczna czapka o kwadratowym denku i futrzanym otoku, niekiedy zdobiona kitą z piór. Prawdopodobnie została przejęta z Azji za pośrednictwem chorągwi tatarskich. W XVIII wieku stopniowo wypierała inne nakrycia głowy noszone do polskiego ubioru narodowego. W tym czasie miała dosyć wysoką miękko opadającą na bok główkę. Od czasu konfederacji barskiej (lata 1768-72), kiedy nosili ją jako element umundurowania jej uczestnicy, stała się też narodowym symbolem. Im też zawdzięcza nazwę konfederatka. Z czasem weszła do umundurowania polskiego wojska i rozpowszechniła się w wielu ubiorach ludowych, m.in. krakowskim.
rogówka
(we Francji określana jako panier czyli koszyk), rodzaj szerokiej, usztywnianej halki z płótna przeszywanego na obręczach trzcinowych lub fiszbinowych, czyli z tzw. rogu wieloryba, od którego wywodzi się jej polska nazwa. Pojawiała się we Francji około 1720 roku, w Polsce weszła w modę w latach 30. XVIII wieku. Noszono ją zarówno pod luźną suknią adrienne jak i pod robe à la française. Początkowo formę kolistą, od połowy stulecia "obręcze nie były okrągłe jak na beczce, ale spłaszczone do podługowatości na kształt wanny owalnej". Do mniej zobowiązujących ubiorów noszono półrogówki, składające się z dwóch oddzielnych przytroczonych po bokach walcowatych stelaży obciągniętych płótnem, w latach 70. zastąpionych przez niewielkie klateczki przypięte na biodrach. Wyszła z mody w latach 80. XVIII w. Jak pisał Jędrzej Kitowicz: "Nic nie było niewygodniejszego dla dam i mężczyzn nad te rogówki; wszędzie w tym stroju im było ciasno. [...] Najśmieszniejszy zaś był widok, kiedy jakiemu Niemcowi, a jeszcze łysemu, nieostrożnym rogówki poruszeniem dama zemknęła perukę z głowy. [...] Atoli w zwadliwych kompaniach służyły za fortece. Niejeden tchórz, skoro rzecz wytoczyła się do szabel, skrył się pod rogówką i gdy drudzy karbowali sobie łby, nosy, policzki, obcinali ręce, on w dobrym zdrowiu pod rogówką przesiedział zawieruchę, bo już go tam nicht atakować nie śmiał..."
solitaire
zob. halsztuk
szelążki
staropolskie określenie motywu dekoracyjnego w formie złotych krążków. Spotykane we wzorach tkanin wschodniego pochodzenia jak i w pasach kontuszowych w części środkowej w tzw. pólkach. Nazwa wiąże się z nazwą dawnych monet szelągów.
sznurówka
stosowane w Polsce w XVIII wieku określenie usztywnianego fiszbinami i sznurowanego na plecach bądź z przodu kobiecego gorsetu, który służył uwysmukleniu talii i modelowaniu bioder i biustu. Jak pisał Kitowicz damy: "na wierszch brały sznurówkę rogiem wielorybim, czyli fiszbinem, przeszywaną, z wyciętym gorsem, ściskając się tymi sznurówkami jak najmocniej dla wydania subtelności stanu, czasem aż do mdłości." Sznurówki były wydłużone z przodu w szpic lub zaokrąglone, zwykle miały taski na biodrach, duże dekolty i ramiączka przywiązywane z przodu na wstążki bądź tasiemki, choć noszono również gorsety bez ramiączek. W gorsetach pełniących rolę wierzchniego stanika doczepiano też niekiedy rękawy. Zwykle sznurówki noszono wraz ze spódnicą na koszulę, pod manteau, dezabilem lub karako, a w Polsce także pod jupką. Z wierzchu były pokrywane m.in. atłasem, satyną lub adamaszkiem.
szustokor
dopasowany górą, nieodcinany w talii, sięgający do kolan męski ubiór wierzchni bez kołnierza z szerokimi połami, charakterystyczny dla mody zachodnioeuropejskiej końca XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. Był noszony wraz z kamizelką z długimi rękawami i spodniami typu cullote, z którymi często stanowił komplet wykonany z tej samej tkaniny. Szyto go z sukna, a także tkanin jedwabnych oraz brokatów i zdobiono srebrnym lub złotym haftem na klapach kieszeni i wzdłuż brzegów. W okresie rokoka najmodniejsze były szustokory z rozszerzanymi za pomocą klinów i usztywnianymi połami bocznymi. Z tyłu poły były rozcięte, tak aby między nimi mógł wystawać koniec noszonej pod spodem szpady. Zwykle szustokory były nie zapinane na piersiach, a ich duże ozdobne guziki pełniły jedynie dekoracyjną funkcję. Rękawy rokokowego szustokora miały lejkowaty fason "en pagode" i były zakończone szerokimi mankietami. Około połowy XVIII wieku został zastąpiony przez habit à la française. Nazwa szustokor jest spolszczeniem francuskiego pojęcia justaucorps, oznaczjącego "przylegający do ciała".
tricorne
trójrożny męski kapelusz o półkolistej główce i charakterystycznym rondzie przygiętym do niej z trzech stron. Najczęściej był wykonywany z czarnego filcu, mógł być też aksamitny. Wzdłuż brzegu obszywano go złotym lub srebrnym galonem. Często zdobiły go strusie pióra lub rozetki ze wstążki. Był modny od końca XVII wieku, choć początkowo zastrzeżony jedynie dla warstw wyższych. Rokokowi eleganci, aby nie zniszczyć modnej pudrowanej peruki, nosili go zwykle pod lewą pachą. Kobiety zakładały tricorne do stroju do konnej jazdy. W latach XVIII wieku został zastąpiony przez kapelusz dwurożny (bicorne).
vergette
stosowane we Francji określenie peruki z włosami zaplecionymi z tyłu w harcap lub wsuniętymi do taftowego woreczka (bourse).
wątek
nitka przeplatana w określonym porządku między nićmi osnowy, tworząca tkaninę. Wątki biegną zawsze poziomo w stosunku do nici osnowy.
wolanty
cięte kloszowo falbany doszywane do ubioru, stanowiące wykończenie brzegów rękawów, spódnic, sukien, fartuchów i czepców.
żabot
ozdobne wykończenie przy zapięciu męskiej koszuli na piersiach w formie koronkowych, muślinowych albo batystowych falbanek. Modny był już w 2. połowie XVII wieku, jednak szczególnie okazałą formę przybrał w okresie rokoka, kiedy był widoczny w wycięciu szustokora, a następnie habit à la française. Jego nazwa pochodzi od francuskiego jabot, co pierwotnie oznaczało "wole ptaka".
żupan
długi męski kaftan z kołnierzykiem stójką, dopasowany górą, a dołem rozkloszowany, od XVI wieku stanowiący podstawowy element polskiego ubioru narodowego. W XVIII wieku noszony był przez szlachtę pod kontuszem i jako ubiór spodni szyty z lżejszych, zwykle jedwabnych tkanin (plecy były wykonywane na ogół z płótna - tzw. fałsz). Zapinano go od pasa w górę na rząd drobnych pasmanteryjnych bądź biżuteryjnych guzów lub na haftki. Prawa poła żupana zachodziła na lewą. Rękawy były u góry szersze, zwężały się do dłoni i w XVIII wieku były wykończone wywijanym wąskim mankietem (tzw. łapki).