W maju 2018 roku miałam okazję odwiedzić klasztor Karmelitów w Mdinie na Malcie. Moją uwagę przyciągnął wówczas obraz umieszczony w ołtarzu głównym. Wydał mi się podobny do dzieła z ołtarza głównego kościoła św. Anny w Wilanowie. Siedemnastowieczny obraz Zwiastowanie o wymiarach 380 x 225 cm, przypisywany szkole włoskiej, zdobił niegdyś kaplicę zamku książąt Lubomirskich w Wiśniczu. Razem z innymi przedmiotami kultu religijnego trafił do świątyni wilanowskiej na początku dziewiętnastego wieku. Swoje miejsce na terenie Wilanowa znalazł dzięki Aleksandrze z Lubomirskich Potockiej, która zadbała o wyposażenie osiemnastowiecznego kościoła.
Scena przedstawia pogrążoną w modlitwie Maryję, która, słysząc głos anielski, odwraca głowę w stronę Archanioła Gabriela. Maryja prawą ręką wskazuje na serce, w którym rozważa usłyszane słowa Dobrej Nowiny, lewą zaś ma opartą o strony otwartej księgi. Czerwoną szatę spowija niebieski płaszcz. Archanioł Gabriel, umieszczony z lewej strony kompozycji, przyklęka na prawym kolanie, a lewą ręką wskazuje na źródło niebiańskiego przesłania. W prawej ręce trzyma lilię. Nad obiema postaciami unosi się gołębica – symbol Ducha Świętego.
Obraz w klasztorze Karmelitów w Mdinie ma wymiary 316 x 266 cm i jest umieszczony w ołtarzu głównym. On także przedstawia scenę zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie. Chociaż można zauważyć równice między oboma dziełami, tym z Malty i tym z Wilanowa, to kompozycja, kolorystyka, usytuowanie głównych postaci są bardzo podobne, tak jak okres i miejsce powstania. Zwiastowanie Dziewicy z Mdiny zostało namalowane przez wybitnego maltańskiego malarza Stefana Erardiego (1630–1716). Stefano Erardi urodził się w Valletcie. Jego dzieła można znaleźć w kościołach i kolekcjach na całej Malcie. Był on także związany z Sycylią, Neapolem i Rzymem. Kontakty te wspierane były przez władzę kościelną i zakon joannitów.
Kościół Karmelitów w Mdinie powstał w latach 1660–1675; jest to świątynia pod wezwaniem Zwiastowania (ang. Church of the Annunciation). Karmelici obrali Najświętszą Dziewicę za swoją patronkę, a większość kościołów zakonu karmelitańskiego poświęcona jest właśnie Matce Chrystusa.
Obraz Zwiastowanie Dziewicy został wykonany przez artystę w Valletcie przed 1677 rokiem. Kompozycja przedstawia modlącą się Maryję, ubraną w czerwoną suknię z niebieskim płaszczem. Maryja zwraca głowę w stronę Archanioła Gabriela. Stopy anioła wsparte są na obłoku. Anioł lewą ręką wskazuje na źródło Dobrej Nowiny, w prawej zaś trzyma lilię. Pomiędzy postaciami, u góry widzimy gołębicę – symbol Ducha Świętego. Książka, z której przed chwilą modliła się Maryja, spoczywa na pulpicie stolika.
Główne elementy kompozycji obrazów z kościołów w Wilanowie i Mdinie są bardzo podobne: umiejscowienie głównych postaci, ich pozy, także forma i kolor odzienia oraz kolorystyka tła. W obu dziełach przedstawiono Maryję, która w chwili zwiastowania przerywa lekturę i zwraca twarz w kierunku Archanioła. Archanioł Gabriel w obu przedstawieniach trzyma w prawej ręce lilię, a lewą wskazuje na niebiosa, stopy opiera o obłok. Są też jednak i różnice. W dziele z Wilanowa Maryja prawą ręką wskazuje na serce, a lewą opiera o książkę, w obrazie z Mdiny zaś odwrotnie – serce wskazuje lewą, a prawą opiera o książkę. Archanioł z obrazu w Wilanowie klęczy na prawym kolanie, w obrazie z Mdiny na lewym.
Czy w związku z zauważonymi podobieństwami możliwe jest, by autorem dzieła z Wilanowa był Stefano Erardi? Obraz Zwiastowanie, obecnie umieszczony w ołtarzu głównym kolegiaty wilanowskiej, pierwotnie znajdował się na zamku w Wiśniczu. Dziedzic Wiśnicza, książę Hieronim Augustyn Lubomirski (1647–1706), hetman wielki koronny, w 1663 roku jako 16-letni młodzieniec studiował w Padwie. W 1668 roku w Rzymie został mianowany kawalerem Zakonu Maltańskiego, a rok później odbył podróż na Maltę. Przywiózł wtedy królowi Michałowi Korybutowi list z Malty od ówczesnego wielkiego mistrza Zakonu. Książę Lubomirski od 1670 roku służył w wojsku koronnym. W 1673 roku zakon joannitów udzielił mu wszelkich pełnomocnictw do reprezentowania jego interesów w Polsce. Książę, uczestnik bitwy pod Wiedniem, w 1685 roku potajemnie zawarł małżeństwo, które zostało zalegalizowane w roku 1690, po zwolnieniu go ze ślubów zakonnych. Wyciszenie konfliktu zawdzięczał wydatnej pomocy króla Jana III. Kontakty ówczesnej Polski z Maltą były dość ożywione. W 1679 roku król Jan III wysłał na Maltę Kazimierza Michała Paca, kawalera maltańskiego, z listem do wielkiego mistrza i z propozycją daleko idącej współpracy w ramach ligi antytureckiej.
Wspomniana podróż Hieronima Augustyna Lubomirskiego na Maltę w 1669 roku przypadła na czas budowy świątyni w Mdinie (1660–1675), kilka lat przed powstaniem obrazu Stefana Erardiego Zwiastowanie Dziewicy. Czy Lubomirski mógł spotkać się wtedy z 39-letnim Erardim? Być może wtedy 22-letni książę zamówił dzieło u artysty, a ten kolejne, o tej samej tematyce, namalował do świątyni w Mdinie? Można przypuszczać, że sława malarza związanego z zakonem joannitów dotarła do wpływowego księcia, który sam był kawalerem maltańskim. Pozostaje też wątpliwość, czy odbyta w 1669 roku podróż na Maltę to jedyna wizyta Hieronima Augustyna Lubomirskiego na wyspie. Być może w późniejszych latach miał okazję podziwiać piękne dzieło z Mdiny i następnie sam czy też przez pośredników zamówił u Erardiego płótno o takiej samej tematyce. Obraz z Mdiny był niewątpliwie znany.
Wedle informacji uzyskanej od dr. Charla Camilleriego, wykładowcy Uniwersytetu Maltańskiego, a także członka wspólnoty zakonu karmelitów, każdego roku pomiędzy 21 a 25 marca (zwykle 25 marca) w południe słońce przez kilka minut oświetla Zwiastowanie Dziewicy w kościele przyklasztornym w Mdinie. Promienie padają wówczas od gołębicy i dochodzą do łona Maryi. Dzieło Stefana Erardiego wpisuje się zatem znakomicie w architekturę kościoła i odzwierciedla kosmologiczny wymiar aktu liturgicznego.
Nie jest więc wykluczone, że książę Hieronim Augustyn Lubomirski mógł wyposażyć kaplicę w rodowej siedzibie w Wiśniczu w dzieło wybitnego malarza maltańskiego. Oba obrazy, ten w Wilanowie i ten w Mdinie, były poddawane pracom konserwatorskim w podobnym czasie: obraz Stefana Erardiego z klasztoru Karmelitów w Mdinie – w roku 2008, a obraz z kolegiaty wilanowskiej – w roku 2011.
Literatura:
Charlo Camilleri, Face to face with Mystery. Theological perspectives behind the painting of the Annunciation in the Church of Our Lady of Mount Carmel – Mdina. A mystagogical Approach, „Melita Theologica”, Msida, 2016, „Journal of the Faculty of Theology”, University of Malta, 66/1.
www.carmelitepriory.org, 2019.
www.parafiawilanow.pl, 2019.
Tadeusz W. Lange, Maltański epizod Księcia Hieronima Lubomirskiego, „Limes. Studia i Materiały z Dziejów Europy Środkowo-Wschodniej” 2010–2011, nr 3–4.
Kazimierz Piwarski, Hieronim Lubomirski. Hetman Wielki Koronny, Oświęcim 2018 (reedycja z 1929 roku).
Karta inwentarzowa obiektu, Pracownia Konserwacji Malarstwa w Wilanowie, Dział Dokumentacji Naukowej, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, nr inw. 1205/K.
Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich, Obraz olejny na płótnie Scena Zwiastowania, Kościół św. Anny w Wilanowie. t. 1 Dokumentacja merytoryczna, t. 2 Dokumentacja fotograficzna, Warszawa 2011.
