© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   25.06.2013

Czehryń – stolica atamanów

Czehryń, miasto na południe od Kijowa (dziś Ukraina), leży nad Taśminą, na skraju stepu, w pobliżu Dniepru. Dawniej Czehryńszczyzna była okolicą mocno zalesioną (lasy składały się z dębów, grabów, lip, klonów, wiązów), potocznie nazwano ją „Czarne Polesie“. Na mocy Unii Lubelskiej (1569) Czehryń przyłączono do Korony i uczyniono siedzibą starostwa. W 1589 Zygmunt III Waza pozwolił staroście Aleksandrowi Wiśniowieckiemu założyć miasto i zbudować zamek na „uroczyszczu i horodyszczu nazywającem się Czehryn;“ nadto tymże przywilejem określono prawa i powinności mieszczan, granice i dochody miejskie. Dalej przywilej zalecał, aby miasto było zasiedlane przez ludzi wolnych, a nie przez tzw. bihunów (zbiegów z wiosek i miast starościńskich), „a gdyby takowi przyszli, że y nie byli przechowywani, i żadnych z mieszczany wolności nieużywali”. W 1592 miasto otrzymało prawo magdeburskie ( a przy tym dwa jarmarki na rok i targi co tydzień). Rozpoczęto wówczas budowę zamku, wykorzystując naturalny skalny występ. Lustracja z 1622 wspominała o wysokich drewnianych wieżach, palisadzie otaczającej miasto i zamieszkujących je 50 mieszczanach i 500 kozakach. W drugiej połowie XVII wieku dobudowano murowany bastion Doroszenki, a z boku drewnianą bramę-wieżę Spasską. W 1638 urząd starosty czehryńskiego objął – urodzony tutaj – Bohdan Chmielnicki, czyniąc z miasta główny ośrodek Kozaczyzny, a od 1648 siedzibę rządu hetmańskiego. Opisy dyplomatów, których podejmował tu Chmielnicki (formalnie wciąż uznający się za poddanego Rzeczypospolitej) – Turków, Rosjan, Szwedów mówią o silnej twierdzy zbudowanej na litej skale, podobnej do syryjskiego Aleppo, nie mającej sobie równej na terenach opanowanych przez Kozaków. W ówczesnych zapiskach powraca informacja na makabrycznych szczegółach pogrzebu urządzonego w 1655 w czehryńskiej cerkwi Iwanowi Zołotareńce (zob. artykuł H. Widackiej w wilanowskich Silva Rerum). 18 marca 1663 obradująca w Czehryniu rada kozacka wybrała na hetmana zaporoskiego Pawła Teterę, prawosławnego szlachcica z Wołynia, zwolennik zacieśnienia związków Kozaków z Rzeczpospolitą. Czehryń powrócił w jej granice na mocy rozejmu andruszowskiego (1667). W grudniu 1669 kozacki Piotr Doroszenko przeforsował na radzie przyjęcie protekcji sułtana tureckiego przez prawobrzeżną (polską) Ukrainę. Stolica hetmanów kozackich została przeniesiona do Baturyna.

Wkrótce po upadku Kamieńca i traktacie pokojowym z Turcją w Buczaczu Czehryń był (1675/1676)  okupowany przez Turcję. W 1678, podczas kolejnych walk turecko-rosyjskich miasto zostało zrównane z ziemią. Szturmem na broniony przez Rosjan i Kozaków Czehryń dowodził sam Kara Mustafa. W relacji o finale oblężenia czytamy: „W niedzielę 10 sierpnia załoga cała poszła do obozu obchodzić dzień świąteczny, obiadowali i popili się, a wróciwszy do miasta posnęli. Korzystając z tego Turcy weszli przełomem i przez zasypane rowy. Garnizon, zamiast biec na wały, ratował się ucieczką z miasta, tłoczył się na grobli; i spychając się nawzajem kilka tysięcy kozaków poszło na dno Taśminy. Tylko piechota kozacka pod górą za cerkwią, i rossyjski oddział na górze w zamku bronili się do nocy. Kara Mustafa zniszczył Czehryn ze szczętem, tak, „iż ledwie pamiątka miejsca pozostała“, a Czehryń pozostał pod okupacją turecką. Gdy powrócił do Rzeczypospolitej po pokoju karłowickim z Turcją (1699) był najbardziej wysuniętą na południowy wschód miejscowością Rzeczypospolitej. Z mozołem podnosił się po klęsce. W 1708 Andrzej Doroszenko odnowił monaster, zburzony przez Turków, w 1720 stanęła cerkiew Wozdwiżeńska. Przeszkodą w rozwoju były nieustanne ataki hajdamaków. W 1750 starosta Kajetan Jabłonowski meldował: „Starostwo tak było zniszczone przez nich i spalone, że nie tylko na miejscach swoich miasta, miasteczka, wsi, ludzie i poddani starostwa, ale i dwory i domy, nawet Świątnice Pańskie utrzymać się nie mogły; nawet najlichsze ubóstwo, zazdrości ni od kogo niezaciągające, z lichego pomieszkania precz ustąpić musiało złości“. Nie był dla rabusiów przeszkodą czehryński zamek, o którym rewizja z 1765 powiadała: „stoi nad rzeką, naprzeciw góry, gdzie niegdyś była forteca, opalisadowany. W tym zamku dom, gdzie dwie izby z przegrodkami. Niedaleko baszta drewniana, ziemią kryta”. Sytuacja uspokoiła się z końcem stulecia, a lustrator w 1789 notował, że w mieście były 3 cerkwie, 1 męski monaster, domów 138, w tej liczbie kilka żydowskich; na górze „szczątki zamku zupełnie rozwalonego”. W 1792 Stanisław August odnowił Czehrynowi dawne przywileje i obdarzył nowymi, ale było za późno.  Zagarnięty przez Rosję w II rozbiorze (1793) nigdy już do Rzeczypospolitej nie powrócił.