Silva Rerum | 27.12.2019 Miasto Szczuczyn jest nieco zapomnianą pamiątką działalności fundacyjnej Stanisława Antoniego Szczuki, sekretarza i protegowanego króla Jana III Sobieskiego. Założone zostało w okresie zastoju w procesie lokacji miast na Mazowszu, a główną motywacją fundatora były zapewne względy prestiżowe. Miasto założone zostało w ziemi wiskiej, niemal na samej granicy z Prusami Książęcymi, na terenie wsi Szczuczyno alias Szczuki, którą Szczuka nabył w 1683 roku od Stanisława Ławskiego. 9 listopada 1692 roku król Jan III Sobieski na zamku w Żółkwi wystawił Szczuce przywilej lokacyjny dla Szczuczyna. Dokument ten zachował się i jest przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych (sygn. perg. 4220). Oprócz tekstu zawiera on dekorowaną winietę, w której ukazano m.in. popiersiowy portret monarchy all’antica, oraz bordiury z herbami Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego nad panopliami.
Lokacja Szczuczyna odbyła się na prawie magdeburskim. Ze względu na pograniczną lokalizację przewidywano ufortyfikowanie miasta za pomocą fos, kanałów, grobli i wałów. Otrzymało ono herb: nie stały się nim wprawdzie „Grabie”, herb fundatora, lecz stella aurei coloris im campo albo cum literis eiusdem civitatis – złota ośmioramienna gwiazda w białym polu, wzięta z herbu Szpilewskich, z których wywodziła się matka Szczuki. Przywilej nie określał dokładnie uposażenia ziemskiego i granic miasta. Miało ono mieć charakter handlowo-rzemieślniczy, ludzi takich profesji zachęcano bowiem do osiedlenia się w nim. Nadano miastu prawo składu, aż na 30 lat zwolniono jego mieszkańców od podatków, a od ceł i myt na komorach, jarmarkach i targach – po wieczne czasy. Mieszczanie otrzymali samorząd, do którego należała władza administracyjna i sądowa. Ustanowiono radę, ławę, urząd opiekuńczy (sierocy) i ekonomiczny. Dziedzic zawarował sobie prawo do zatwierdzania pochodzących z wyboru burmistrza i rajców. Miasto otrzymało też pozwolenie na urządzanie targów i jarmarków. Przywilej ten 14 marca 1699 roku potwierdził w Warszawie król August II, a w 1703 roku dał mu aprobatę sejm lubelski.
Prace w terenie nad budową miasta i równocześnie rezydencji dziedzica rozpoczęły się w 1689 roku. Początkowo prowadził je, może specjalnie do tego celu sprowadzony z zagranicy, młody Francuz o nazwisku de Flenierce. Miasto i rezydencję otoczono, być może niewykonanym w pełni, systemem wałów i fos rozlokowanych na planie przenikających się pięcioboków. Regularny układ siatki ulic wybiegających z naroży nieco niesymetrycznie założonego rynku został szybko zmodyfikowany przez uwzględnienie rozplanowania założenia klasztorno-kościelnego. Ta nieregularność wynikała także z uwzględnienia biegu starego traktu do królewskiego miasta Wąsosz. Na rynku zaplanowano ratusz i kramy kupieckie. Dla handlu innymi dobrami wyznaczono poboczne place: Koński i Jałowy. Przy runku przewidziano 30 zabudowanych parcel. Do 1692 roku powstały pierwsze domy, wzniesione sumptem właściciela. Spośród nich zachowała się kamienica pod nr 1, której autorstwo przypisuje się de Flenierce’owi. W 1694 roku, także jego kosztem, wykończono drewniany ratusz, zwieńczony „kopułką nieszpetną”. Pożar części zabudowy miasta w 1698 roku spowodował ponowny ruch budowlany: szybko wzniesiono domostwa przeznaczone zwłaszcza dla świeżo osadzonych rzemieślników, których – w momencie śmierci fundatora w 1710 roku – było 129 (najwięcej z branży budowlanej – 50, następnie tekstylnej – 23) przy całej ludności miasteczka szacowanej na ok. 1300 mieszkańców.
Układ urbanistyczny Szczuczyna zdradza cechy barokowej urbanistyki, wyrażającej się zamykaniem perspektyw ważnych ulic dominantami – tu rezydencją właściciela i kolegium pijarów.
Rezydencja właściciela powstawała równocześnie z miastem i według planów de Flenierce’a. Przewidywała ona typ palazzo in fortezza – pałacu w obrębie fortyfikacji. W 1692 roku, gdy gotowe były już umocnienia oraz murowano sklepienia piwnic, a także zakładano ogród włoski, wizytacja Giuseppe Simone Bellottiego, sprowadzonego z Warszawy profesjonalnego architekta, wykazała niekompetencję Francuza i spowodowała koniec jego zatrudnienia w Szczuczynie. Nastąpiła przerwa w pracach. Wznowiono je dopiero w 1705 roku według nowego projektu, sporządzonego przez warszawskiego architekta Giuseppe Pioli. Jak się wydaje, w roku śmierci fundatora budowla była nie tylko ukończona, lecz także, przynajmniej częściowo, wyposażona i gotowa do zamieszkania. W 1800 roku pałac był już opustoszały, a w 2. połowie XIX wieku ostały się zeń tylko fundamenty i sklepiona piwnica. Miał on plan prostokąta, układ dwutraktowy z dwiema klatkami schodowymi i jedną oficyną.
Znacznie lepiej los obszedł się z kolejną fundacją w nowo założonym mieście Szczuki – kościołem i kolegium pijarów, prawdziwą „perłą w koronie” jego fundacji. Szczuka nosił się z zamiarem osadzenia pijarów, których w Warszawie był protektorem, od 1695 roku. Jak pisze monografistka działalności fundacyjnej Szczuki, Irena Grochowska: „Motywy fundacji były złożone. Szczuce zależało na uczynieniu z nowo utworzonego miasta centrum oświatowego ziemi wiskiej oraz katolickiego ośrodka misyjnego na pograniczu pruskim. […] Osadzenie pijarów w Szczuczynie miało znaczenie prestiżowe o wydźwięku nie tylko lokalnym, a także polityczne, gdyż umacniało rolę Szczuki nie tylko w ziemi wiskiej, ale i w sąsiednich Prusach, oraz gospodarcze, ponieważ wpływało na rozwój miasta i dóbr”.
Akt fundacyjny dla szczuczyńskich pijarów sporządzono w Warszawie 6 października 1696 roku. Na fundację miał się składać kościół pod wezwaniem Imienia Najświętszej Panny oraz siedmioklasowe kolegium i dom dla 12 zakonników. Na utrzymanie szkół Szczuka przeznaczył 50 tys. złp (z możliwością powiększenia o kolejne 10 tys.), do czego dołożył się król Jan III, przekazując na ten cel 20 tys. W 1698 roku fundusz został powiększony przez króla Augusta II. Kolegium to istniało do kasaty pruskiej w 1803 roku. Kościół objął prawa parafialne dla miasta i jego okolic. Klasztor ze szkołą wzniesiono w latach 1697–1700, zaś kościół w latach 1701–1708. Prace przy wystroju trwały jeszcze do 1711 roku, choć uroczystej konsekracji dokonano dopiero 18 sierpnia 1743 roku. Projektantem całego założenia był zapewne wspomniany Piola, choć pewien udział mógł mieć i Bellotti. Do prac sztukatorskich we wnętrzu zatrudniono Francesca Maina, również sprowadzonego z Warszawy. Wprawdzie wspaniały ołtarz główny kościoła powstał już po śmierci Szczuki (około 1755 roku), ale znajdujący się w retabulum obraz Matka Boska z Dzieciątkiem, będący XVII-wieczną kopią obrazu Matka Boska Śnieżna (tzw. Salus Populi Romani) w rzymskiej bazylice Santa Maria Maggiore, związany jest z fundatorem. Dawna i wiarygodna tradycja twierdzi, że wraz z relikwiami św. Klemensa Szczuka otrzymał je z Rzymu za pośrednictwem mieszkającej tam wdowy po Janie III – Marii Kazimiery. Zresztą cały zespół popijarski w Szczuczynie wydaje się być pomnikiem więzi Szczuki z Sobieskim. Wezwanie kościoła w kalendarzu liturgicznym przypada na 12 września – rocznicę odsieczy wiedeńskiej. Fasada świątyni jest niewątpliwym nawiązaniem do elewacji warszawskiego kościoła kapucynów przy ulicy Miodowej – fundacji monarchy (ku pamięci wiktorii spod Chocimia i Wiednia), zaś elewacja całości kompleksu – reminiscencją ogrodowej fasady pałacu w Wilanowie.
Bibliografia:
Irena Grochowska, Stanisław Antoni Szczuka – jego działalność w ziemi wiskiej (1682–1710), Warszawa 1989.
Janusz Siemion, Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny – perła baroku polskiego w Szczuczynie, Szczuczyn 2019.
Michał Wardzyński, Sztuka nowożytna na Mazowszu. Zarys problematyki, [w:] Dzieje Mazowsza. T II: lata 1527–1794, red. Jan Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, ss. 629–731.