Silva Rerum | 08.10.2018 Dość ciekawym elementem, który pojawiał się przy okazji promocji na stopnie uniwersyteckie w akademiach europejskich, były tzw. graficzne tezy akademickie. Były to jednostronicowe, często o pokaźnych rozmiarach, wytłoczone na papierze, rzadziej na jedwabiu, artystyczne druki, które służyły w XVII–XVIII wieku jako uroczyste obwieszczenie, a także pamiątka publicznej dysputy tez akademickich przy okazji obrony pierwszego czy kolejnych stopni naukowych z filozofii. Tego typu zapowiedzi dysput były bardzo popularne na Uniwersytecie Karola-Ferdynanda w Pradze. Obecnie w Bibliotece Narodowej Republiki Czeskiej w Pradze (Klementinum) przechowywanych jest łącznie 526 graficznych tez akademickich (z lat 1637–1754), z których aż cztery zostały wytłoczone przy okazji promocji studentów pochodzących z Rzeczypospolitej.
Typowa graficzna teza akademicka składała się z dwóch części: górnej i dolnej. Górna zawierała graficzne przedstawienie świętych, dziejów biblijnych, widoków miast, portretów członków rodu panującego czy innych wpływowych polityków oraz dobroczyńców uniwersytetu. Obrazowa część była wykonywana na podstawie projektów współczesnych artystów, m.in. Karla Škréty, Jana Jakuba Thummera czy Francesca Marchettiego. Choć najczęściej wybierano gotowy projekt z zasobu augsburskich warsztatów chalkograficznych, które wykonywano na podstawie dzieł rodzimych artystów, oraz korzystano z reprodukcji włoskich, flamandzkich czy francuskich malarzy. Natomiast najczęściej stosowanymi technikami graficznymi były miedzioryt oraz mezzotinta (czasem z akwatintą). Grawerowanie i drukowanie projektu zapewniały warsztaty drukarskie w Pradze i Augsburgu.
Dolna część tezy graficznej zawierała z kolei dodruk, czasem pisany ręcznie, który obejmował zapowiedź odbycia uroczystej dysputy, a po obu stronach tej informacji umieszczano zasadniczy tekst zawierający tezy będące przedmiotem obrony. Czasem, dla lepszego efektu artystycznego rezygnowano z takiego rozwiązania i wszelkie informacje tekstowe wkomponowywano w obrazową część tezy graficznej. Zapowiedź zawsze zawierała podniosłe i uroczyste wskazanie patrona studenta broniącego tez, który był odpowiedzialny za pokrycie kosztów związanych z drukiem. Dalej prezentowano informacje o studencie z określaniem jego pochodzenia, tytułów, godności oraz stopnia, który chciał zdobyć. Na tezie umieszczano ponadto wiadomość o roku, dniu i miesiącu, rzadziej godzinie dysputy, która zawsze miała miejsce w wielkiej auli uniwersyteckiej. Nie zapominano również wskazać głównego nauczyciela danego studenta.
Chronologicznie pierwszą z „polskich” graficznych tez akademickich (z 19 sierpnia 1661 roku) obronionych na Uniwersytecie w Pradze ufundował biskup chełmiński Andrzej Olszowski (1621–1677) – późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski (od 1674 roku), przy okazji promowania na mistrza filozofii Tomasza z Kubry Grądzkiego herbu Łada (zm. 1694). Graficzna teza akademicka Grądzkiego (wymiary: 106,4 cm x 74,3 cm, 109,8 cm x 80,5 cm) przedstawia rozbudowaną alegoryczną kompozycję z Apollonem i Neptunem i została wykonana metodą miedziorytniczą przez Fryderyka Agnellusa z Mediolanu. Teza zawiera jednak pewne niedociągnięcia w postaci błędnego zapisu miejsca pochodzenia Grądzkiego (de Rubra Gratzky) oraz braku mobiliów herbowych w przygotowanym kartuszu. Sugeruje to zatem, że promocja Grądzkiego była jedynie okazją dla Olszowskiego, by wystąpić w roli możnego protektora. Co ciekawe, fundator tezy przebywał wcześniej w Mediolanie, gdzie zaznajomił się z życiem kulturalno-naukowym miasta, a w momencie druku tezy był nominatem na biskupstwo chełmińskie. Olszowski był zatem głównym inicjatorem powstania graficznej tezy akademickiej Grądzkiego, być może wybrał też mediolańskiego rytownika, zapewne aby uczcić w ten sposób swoją nominację biskupią i wystąpić w sławnym jezuickim uniwersytecie jako mecenas jednego ze studentów.
Druga z kolei graficzna teza akademicka, najbardziej zresztą interesująca, została ufundowana przez samego króla Jana III. Wytłoczono ją z okazji promowania na doktora filozofii Kazimierza Wacława Kuropatnickiego w 1682 roku. Wykonał ją metodą miedziorytniczą (wymiary: 95 cm x 146 cm, 103 cm x 148,5 cm) Bartłomiej Kilian Młodszy z Augsburga według rysunku śląskiego artysty Marcina Antoniego Lublińskiego. Graficzna teza Kuropatnickiego jest jedną z najcenniejszych artystycznie tez przechowywanych w Bibliotece Narodowej Republiki Czeskiej. Dotyczy heroicznych czynów Jana Sobieskiego, a także zawiera mnóstwo alegorycznych odniesień do jego programu politycznego. Ponadto, aluzyjnie ukazuje królewicza Jakuba jako sukcesora tronu Rzeczypospolitej oraz bezpośredniego kontynuatora zwycięskich czynów ojca.
Trzecia „polska” graficzna teza akademicka została ufundowana przez Krzysztofa Antoniego Szembeka (1667–1748) – przyszłego arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski (od 1739 roku), przy okazji własnej promocji na mistrza filozofii w 1699 roku. Graficzna teza Szembeka (wymiary: 76,6 cm x 54,2 cm, 79,3 cm x 55 cm) przedstawia Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny, a została wykonana metodą mezzotinty (druku wklęsłego) przez Jana van der Bruggena z Augsburga w 1697 roku. Graficzna teza Szembeka jest najmniejszą ze wspominanych grafik, a także przedstawia najprostszą kompozycję. Fakt, że została wykonana dwa lata przed promocją, sugeruje, że Szembek zakupił gotowy druk tezy, a potem wytłoczono na niej dodruk, z enuncjacją, herbem oraz listą tez będących przedmiotem dysputy. Krzysztof Antoni Szembek jako człowiek dobrze wykształcony (uczył się w Szkołach Nowodworskich w Krakowie, studiował w Krakowie, Padwie i Rzymie, gdzie w 1691 roku został doktorem obojga praw) oraz zamożny (od 1694 kanonik wrocławski, od 1697 proboszcz w Siennie, od 2 marca 1699 kanonik przemyski) nie potrzebował możnego mecenasa, który występowałby w roli jego protektora. Dlatego też sam występuje na graficznej tezie akademickiej, która ma czysto nabożny charakter, dedykowana Maryi Pannie.
Ostatnia „polska” graficzna teza akademicka z Pragi została ufundowana przez biskupa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego (1644–1722) z okazji promowania Marcjana Junoszy Szaniawskiego (zm. 1728) na mistrza filozofii w roku 1709. Teza Szaniawskiego przedstawia (wymiary: 158,5 cm x 92 cm, 161,5 cm x 94 cm) zaręczyny Najświętszej Maryi Panny, a została wykonana metodą mezzotinty przez Eliasza Chrystiana Heissa na podstawie rysunku Aleksandra Marchesinusa z Augsburga. Graficzna teza Szaniawskiego, podobnie jak ta Grądzkiego, została wykonana pod możnym biskupim protektoratem. Nawet kartusz herbowy umieszczony nad dedykacją Szaniawskiego zawiera herb Brzostowskiego (Strzemię) z kapeluszem biskupim, sznurami z chwostami, pastorałem i mieczem oraz koroną rangową hrabiego Państwa Kościelnego. W przypadku tej graficznej tezy można powiedzieć, że dolna jej część z enuncjacją, dedykacją oraz listą tez została dodana (doklejona) później, tak jak herb Brzostowskiego, co podobnie jak w przypadku graficznej tezy Szembeka sugeruje okazjonalny zakup gotowego druku graficznej tezy. Protekcja Brzostowskiego nad Szaniawskim zapewne okazała się popłatna, gdyż Szaniawski został później scholastykiem wileńskim i sekretarzem wielkim duchownym (1717–1728).
Wspomniane wyżej graficzne tezy akademickie, które zostały wytłoczone z okazji promocji studentów pochodzących z Rzeczypospolitej, są istotnym elementem kontaktów naukowych Polaków z Uniwersytetem Karola-Ferdynanda, gdyż wyraźnie pokazują przynależność tychże studentów do najwyższych intelektualnych i kulturalnych kręgów społecznych Rzeczypospolitej (nawet królewskich). Są także przykładem różnorodnego mecenatu artystyczno-naukowego elit kościelnych i politycznych z Rzeczypospolitej, szerokich kontaktów ze światem kulturalnym Europy, a przede wszystkim dowodem uznania, jakim cieszył się Uniwersytet Karola-Ferdynanda w Rzeczypospolitej.