© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum

Hamernia w Ryjewie

Nazwa "hamernia" wywodzi się z jęz. niemieckiego, od słowa Hamer – młot. Tak nazywano zakład – odlewnię, kuźnicę, w którym wytopione z rudy metale uzdatniano i przerabiano przy użyciu młota poruszanego kołem wodnym oraz wytwarzano wyroby żelazne, miedziane bądź mosiężne. Jednym z takich zakładów była hamernia w Ryjewie, w miejscowości położonej w Prusach Królewskich, w okolicach Malborka. Wyrabiano w niej kule armatnie lane i kute przeznaczone dla ciężkiej artylerii, prawdopodobnie dla dział polowych zwanych kartaunami. Odlewnia funkcjonowała w drugiej połowie XVI w. O jej istnieniu wiemy jedynie z informacji zawartych w źródłach pisanych (m.in. w rachunkach ekonomii malborskiej). Pozostałością po niej mogą być też zachowane okoliczne nazwy – wsi Hamer i karczmy zwanej Hamerską. W pobliżu działały wówczas także hamernie w Boguszach, Rudzie, Kwidzynie, oraz położona pod Kwidzynem, zwana w źródłach Kugelgiesser.

Odlewnię w Ryjewie zbudowano w ciągu roku 1579. Działalność rozpoczęła już wiosną 1580. Usytuowano ją nad rzeką Bachą (dzis. Postolińską Strugą), dopływem Nogatu. Woda miała napędzać koła młyńskie. W tym celu zbudowano też tamę i utworzono zbiornik wodny. Drzewo i rudy żelaza do produkcji pochodziły zapewne z miejscowych zasobów. Zakład składał się z kilku budynków – odlewni, domu mieszkalnego dla personelu i szop do przechowywania węgla drzewnego. W odlewni mieścił się wielki piec murowany z cegieł, połączony z miechami wykonanymi ze skóry. Prowadzono tu wytop żelaza. Prawdopodobnie była to tzw. piec styryjski, czyli ulepszona forma tradycyjnej dymarki, umożliwiająca uzyskanie z wytopu częściowo łupki, częściowo surówki. W innym pomieszczeniu sporządzano formy, oczyszczano wyroby i ręcznie przekuwano resztę metalu pozostałego w piecu po napełnieniu form. Część kul uzyskiwano techniką odlewania, część kucia. Kule lane były w tym czasie najbardziej poszukiwane, ponieważ były najtrwalsze (nie pękały i nie deformowały się po uderzeniu) i można ich było używać powtórnie. Na wyposażeniu odlewni były też rozmaite narzędzia kowalskie (młoty, obcęgi, przecinaki) do obróbki metali, ciesielskie (siekiery) do obróbki drewna oraz niezbędne do wydobycia i transportu rud żelaza (łopaty, motyki, kosze, taczki). W hamerni pracowało co najmniej 12 osób, w tym: odlewnik wraz z pomocnikiem, kowal, węglarze, drwale, woźnice, poszukiwacze i kopacze rudy. W ciągu 1581 r. w Ryjewie wyprodukowano około 18 ton kul armatnich. Koszt produkcji i przewozu do Wilna jednego cetnara (czyli 48,6 kg) tego towaru obliczono na 90 groszy. Produkcja odlewni w Ryjewie była wówczas bardziej opłacalna niż w kuźnicach małopolskich, niewiele ustępowała zaś kosztom produkcji w hamrach gdańskich.

Hamernia ryjewska powstała zapewne z inicjatywy podskarbiego królewskiego, Jana Kostki. Wzniesiono ją w związku z zaangażowaniem Polski w wojny na północy i na północnym wschodzie za panowania Stefana Batorego, oraz z ówczesnym zapotrzebowaniem na sprzęt artyleryjski. Zakład ten miał zapewnić królowi regularne i pewne dostawy, niezależne od kupców gdańskich. Lokalizacja hamerni w tym rejonie umożliwiała szybki transport wyrobów na teren toczących się walk. W latach 1579-1581 odlewnią ryjewską kierował Hans Molisch vel Johann Malesz (Malerz?). Funkcjonowała dość krótko, przypuszczalnie nie istniała już w roku 1590. Upadła z powodu braku zapotrzebowania na sprzęt wojenny, po zawarciu pokoju z Moskwą. Być może wyczerpały się też łatwo dostępne złoża surowca – darniowe i bagienne rudy żelaza, niezbędne do wyrobu. Dostarczanie ich z bardziej odległych terenów zwiększało zaś koszty produkcji. Działalność tego przedsiębiorstwa wymagała ponadto zużycia dużych ilości węgla drzewnego, co powodowało wycinkę znacznych połaci lasów. Rosła także konkurencja ze strony hamerni gdańskich, które przy produkcji korzystały z dobrej jakości żelaza sprowadzanego ze Szwecji.