Silva Rerum | 23.09.2016 Janusz Woliński to pierwszy „rasowy” uniwersytecki historyk zajmujący się epoką Jana III Sobieskiego, który mógł tworzyć w warunkach odrodzonego państwa polskiego. Urodził się 10 września 1894 r. w Warszawie, gdzie jego ojciec pracował jako adwokat. W 1920 r. bronił jej jako ochotnik. Początkowo – jak wielu historyków – studiował prawo: najpierw w Moskwie, później na odrodzonym Uniwersytecie Warszawskim. Tam też w latach 20. odbył studia historyczne, uwieńczone doktoratem w 1927 r., napisanym pod kierunkiem Marcelego Handelsmana: Wielki Elektor i Polska w pierwszym roku rządów Jana Sobieskiego i traktat jaworowski 1675. Praca ta wytyczyła dalszy kierunek badań Janusza Wolińskiego, który szczególnie interesował się wojną polsko-turecką, toczoną u progu rządów Jana III.
Zanim jednak rozwinął swoją karierę naukową, pracował jako nauczyciel historii w szkołach średnich, a od 1931 r. jako kierownik referatu prawosławnego w Departamencie Wyznań Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Praktyka w ministerstwie pozwoliła Wolińskiemu poznać kulisy podejmowania decyzji politycznych, co przydało mu się w późniejszych dociekaniach badawczych. Będąc rzecznikiem porozumienia z prawosławnymi, odszedł protestacyjnie z pracy w końcu lat 30. po kontrowersyjnej decyzji rządu burzenia cerkwi w Chełmskiem. W 1938 r. habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy Jan III Sobieski i sprawa Ukrainy w latach 1674-1675. Okres okupacji spędził pracując w Bibliotece Ordynacji Krasińskich, a następnie w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej. Prowadził też tajne nauczanie na Uniwersytecie Warszawskim i na Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Rozwinął w ten sposób swoją karierę nauczyciela akademickiego, zapoczątkowaną jeszcze w 1936 r., kiedy dojeżdżał z wykładami do Wileńskiej Szkoły Nauk Politycznych. Od 1945 r. związał się etatowo z Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie w 1958 r. uzyskał profesurę zwyczajną. W okresie gomułkowskim pracował także na Wydziale Historycznym Wojskowej Akademii Politycznej. W latach 40. kierował zespołem redakcyjnym „Przeglądu Historycznego”, a od 1960 r. do śmierci był prezesem warszawskiego Towarzystwa Miłośników Historii.
Janusz Woliński interesował się dziejami prawosławia i Ukrainy, do czego predestynowała go też praca w ministerstwie i co zaowocowało wspomnianą wyżej rozprawą habilitacyjną oraz książką Polska i kościół prawosławny: zarys historyczny, Lwów 1936. Jednak jego głównym nurtem badawczym stały się dociekania nad historią rządów Jana III Sobieskiego, co wyniosło go na miejsce godnego następcy Tadeusza Korzona. Podobnie jak Korzon, Woliński interesował się przyczynami upadku Rzeczypospolitej, lecz w dużo większym stopniu zajmowały go polityczne aspekty tego zagadnienia. Co więcej, w swych badaniach zdecydowanie skoncentrował się na epoce Jana III, uznając ją nie bez podstaw za ostatni okres w dziejach państwa polsko-litewskiego, kiedy mogło ono w sposób niezależny decydować o własnych losach. Szczególnie interesujący okazał się dla Wolińskiego okres wojny z Turkami w latach 1672-1676 i ówczesnych meandrów politycznych Jana III, który próbował zmienić cele strategiczne państwa na kierunek bałtycki. W tym nurcie badań mieszczą się publikacje Wolińskiego z okresu powojennego: Jan III Sobieski i Prusy Książęce, Warszawa 1947; Od Chocimia do Żórawna, Kraków 1948 (z publikacją fragmentu w „Przeglądzie Historycznym” w 1948 roku: Po Chocimie 1673/1674); Epilog elekcji 1674 r., Warszawa 1952 i zarys zbiorowy: Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, Warszawa 1960. Spośród pionierskich prac dotyczących pierwszej połowy lat 70. XVII w. warto wymienić także studia poświęcone uprowadzeniu przez Prusaków Krystiana Ludwika Kalksteina w 1670 r. („Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1964) i upadkowi Kamieńca Podolskiego w 1672 r. („Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej”, 1966).
Intencją Janusza Wolińskiego było całościowe opracowanie wojny polsko-tureckiej w latach 70. XVII w., jednak zamiaru tego nie zdążył zrealizować. Niemniej, pracując na tym polu, zasłużył się jako edytor źródeł, publikując większość zebranej przez siebie dokumentacji jako Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 w jedenastu częściach na łamach „Studiów i Materiałów do Historii Wojskowości” w latach 1964-1970. Edycja ta jest do tej pory niezastąpioną pomocą dla historyków, zajmujących się tym zagadnieniem. Obejmuje ona korespondencje, relacje, rozkazy wojenne, uniwersały królewskie i instrukcje dla posłów. W zamyśle Wolińskiego Materiały... stanowią uzupełnienie epokowych Pism do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wydanych w latach 80. XIX w. przez Franciszka Kluczyckiego. Warto też dodać, że mnóstwo nieopublikowanych odpisów archiwalnych, poczynionych jeszcze przed wojną, przechowywanych jest w Archiwum Polskiej Akademii Nauk jako tzw. Teki Wolińskiego – znów rzecz doskonale znana każdemu badaczowi czasów Jana III.
Pozostając przy materiałach archiwalnych i edycjach źródłowych, musimy też koniecznie wspomnieć o przygotowaniu przez Janusza Wolińskiego do druku bezcennych wspomnień Kazimierza Sarneckiego, rezydenta Radziwiłłowskiego na dworze królewskim w latach 90. XVII w. Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego: diariusz i relacje z lat 1691-1696, Wrocław 1958 (wznawiane w 2004 i 2010 r.). Przynoszą one mnóstwo cennych informacji zarówno dotyczących ostatniej kampanii króla w 1691 r., jak i życia na dworze Jana III w latach 1693-1696.
Wraz z pamiętnikami Kazimierza Sarneckiego przeszliśmy do późniejszej epoki w dziejach panowania Jana III, od której Janusz Woliński jako badacz bynajmniej nie stronił. Jeszcze w latach 30. zainteresował się on kampanią wiedeńską, której 250. rocznicę szumnie obchodzono w 1933 r. Z tej okazji Woliński zaprezentował na łamach „Przeglądu Historyczno-Wojskowego” wnikliwe studium dwudniowej bitwy pod Parkanami; zwycięstwo w tej bitwie król cenił sobie wyżej nawet niż wiktorię wiedeńską: Parkany (7 i 9 października 1683 roku). Badacz powrócił do tej tematyki później, pisząc artykuł Król Jan III Sobieski i bitwa wiedeńska 1683 r. („Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 1965), dając bardziej wstrzemięźliwą ocenę odsieczy i jej skutków dla Polski. Warto dodać, że swoje wnioski Woliński przedstawił także na konferencji w Wiedniu i opublikował po niemiecku jako König Johann III Sobieski und die Schlacht bei Wien 1683, Warszawa 1965.
Z kolei przygotowanie prawnicze Wolińskiego pozwoliło mu się zająć dziejami ustroju i jego instytucji. Już pod koniec życia opublikował krótki artykuł Koekwacja praw na Litwie 1697 r., w: O naprawę Rzeczypospolitej: XVII-XVIII w., Warszawa 1965. Zgłoszone tam przez autora tezy miały stać się punktem wyjścia do poważniejszego opracowania, na które nie starczyło mu jednak czasu. Zdążył za to wziąć udział w przygotowaniu do druku sześciotomowej publikacji źródłowej Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, Wrocław 1955-1969. Kolegami Wolińskiego w tym przedsięwzięciu byli znani badacze sejmu polskiego i XVIII w.: Jerzy Michalski i Emanuel Rostworowski. Pracując przy tej edycji, Janusz Woliński dowiódł swej rozległej erudycji, obejmującej dzieje Polski od połowy XVII w. po czasy Księstwa Warszawskiego.
Bogaty dorobek naukowy i edycyjny stawia Janusza Wolińskiego w kręgu najlepszych znawców epoki staropolskiej, w tym zwłaszcza czasów Jana III. Działalność akademicka pozwoliła mu również na wychowanie sporego grona uczniów i kontynuatorów jego prac, wśród których – zważywszy tylko na badania nad czasami Jana III i wojskowością staropolską – musimy przede wszystkim wymienić Zbigniewa Wójcika i Jana Wimmera. Z uznaniem o Wolińskim jako historyku wypowiadał się również nieco młodszy od niego wybitny znawca wojskowości polskiej, Stanisław Herbst, a także jeden z uczniów, Andrzej Zahorski. Doczekał się też Woliński uznania ze strony władz, które przyznały mu w 1939 r. Złoty Krzyż Zasługi, następnie w 1959 r. Krzyż Oficerski Odrodzenia Polski i w 1967 r. Krzyż Komandorski Odrodzenia Polski. Ceniony był jako wykładowca, a nie stronił też od popularyzacji historii (w tym nurcie za najlepszą uchodzi jego książeczka Król Jan III Sobieski: w 250-letnią rocznicę zgonu, Warszawa 1946). Działał aktywnie w wielu organizacjach naukowych, m.in. w Polskim Towarzystwie Historycznym (był tam członkiem Zarządu Głównego w latach 1945-1955), w Komisji Historycznej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie i od 1953 r. w Radzie Archiwalnej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych.
Mimo przejścia w 1964 r. na emeryturę był niezwykle aktywny aż do końca życia, a jego wkład w poznanie epoki Jana III Sobieskiego pozostaje do dziś niepodważalny. Janusz Woliński zmarł w Warszawie 7 kwietnia 1970 r.