© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum

Motywy pracy na ikonografii renesansowej

Zachowane do dziś polskie przedstawienia ikonograficzne, czyli wykonane przez artystów polskich lub z Polską związanych, powstałe w okresie renesansu (od schyłku XV do połowy XVII w.) to ilustracje książkowe, miniatury, grafiki, drzeworyty, malowidła ołtarzowe i ścienne. Zawierają one rozmaite wyobrażenia związane z pracą. Mogą to być zarówno dzieła, na których praca jest tematem głównym, jak i takie, gdzie stanowi ona wątek dodatkowy, oprócz innego, zasadniczego. Mogą też być to przedstawienia niezwiązane z tym tematem, lecz znajdują się na nich różne narzędzia i wyroby rzemieślnicze. Zastosowane techniki plastyczne umożliwiały ukazanie tematów i motywów pracy w odmienny sposób, z większą lub mniejszą dokładnością. W malarstwie i grafice dążono do pokazania licznych, nawet drobnych szczegółów, w rzeźbie – przedstawienia mogły być trójwymiarowe, lecz syntetyczne.

Dzieła, na których praca jest tematem nadrzędnym, są rzadkością. Unikalnym zabytkiem w tym zakresie jest Kodeks Behema zawierający statuty miejskie i ustawy cechów krakowskich oraz roty przysiąg. Zdobi go 16 barwnych miniatur przedstawiających rzemieślników różnych profesji przy pracy w ich warsztatach (np. garbarz, garncarka, krawiec, kupiec, kuśnierz, piekarz, szewc), 9 miniatur godeł cechowych oraz miniatury prezentujące strzelnicę cechowego bractwa kurkowego, herb Krakowa i scenę ukrzyżowania. Kodeks ufundowany został przez krakowskiego rajcę Baltazara Behema w 1505 r. Jego wykonawcą był anonimowy artysta krakowski. Specyfika poszczególnych dziedzin wytwórczości, etapy procesów produkcyjnych, sprzęty i narzędzia rzemieślnicze oddane zostały niezwykle realistycznie i z detalami.

Przedstawienia ikonograficzne, na których ukazano czynności związane z różnymi zawodami, znajdują się także na drzeworytach w dziełach Mikołaja Reja z 1558 i 1568 r., na sztychach Wilhelma Hodiusa z 1645 r., na ilustracjach w herbarzach i kalendarzach. Motywy pracy widnieją też na dziełach o tematyce religijnej (inspirowanych Pismem Świętym, apokryfami i żywotami świętych), mitologicznej, historycznej i rodzajowej. Przykładem może być obraz Eucharystycznej Tłoczni Mistycznej z Opola z 1515 r. przedstawiający dokładnie proces produkcji wina, lecz w znaczeniu symbolicznym – a zatem Eucharystię i rolę Kościoła w osiągnięciu zbawienia. Innym interesującym dziełem jest miniatura z Pontyfikału Erazma Ciołka z około 1510 r. ukazująca budowę kościoła (przedstawiono kamieniarzy przy pracy, ich narzędzia, wznoszony budynek i fragmenty wykonanych detali architektonicznych) oraz wizytującego fundatora. Do tematyki tej odnosi się też obraz gdańskiego malarza Antoniego Möllera z 1602 r. Budowa Świątyni, na którym zaprezentowano poszczególne fazy inwestycji.

Prace w polu oraz narzędzia rolnicze ukazuje np. obraz Erazma Wąsowskiego z Lewiczyna z 1668 r. zatytułowany Święty Izydor Oracz. Wnętrza mieszczańskie wypełnione wyrobami rzemieślniczymi (meblami i naczyniami) odnajdujemy m.in. na przedstawieniach narodzin Marii Panny oraz obrzędu poświęcenia pokarmów w Pontyfikale Ciołka. Wiele wytworów rozmaitych rzemiosł znajduje się na obrazie Sądu Ostatecznego z Małogoszczy z drugiej ćwierci XVII w. Słynnym malowidłem jest też Alegoria Handlu Gdańskiego Izaaka von Blocke z 1608 r. dokumentująca to portowe miasto i jego handel (kramarzy, grajków, szkutników, flisaków oraz ich statki). Sceny obyczajowe ukazuje m.in. polichromia w dawnej winiarni w Lublinie z końca XVI w. Narzędzia i wytwory pracy występują także jako rekwizyty, atrybuty i symbole, np. waga – narzędzie aptekarza, kupca i złotnika oraz atrybut bogini Temidy i św. Michała Archanioła, symbol sprawiedliwości, oznaczenie konstelacji niebieskiej. Takie znaczenie mają wyobrażenia m.in. na scenach pasji Chrystusa w rękopisie Rozmyślań Dominikańskich z pierwszej ćwierci XVI w. albo na obrazie Męczeństwo św. Wawrzyńca ze Skrzyszowa z początku XVII w.