Otoczenie rezydencji wilanowskiej

Kolejnym problemem otoczenia rezydencji wilanowskiej jest stan Folwarku Wilanowskiego sąsiadującego od południa z parkiem wilanowskim. Użytkownikiem wieczystym pasa najbliższego parkowi jest Rolniczy Zakład Doświadczalny SGGW. Z terenami SGGW od południa graniczą tereny spółki z o.o. „Arche” (dwie działki leżące nad Jeziorem Wilanowskim) oraz spółka Delpha Investments (obszar dawnej gorzelni). W pasie między ul. Przedatki a ul. Vogla ulokowane są prywatne domy jednorodzinne. 
Na wygląd tego terenu rzutuje przede wszystkim obszar użytkowany przez RZD SGGW, a właściwie obszar, na którym brak śladów należytej opieki właścicielskiej. Jest to teren nieuporządkowany, wręcz zaśmiecony, na którym prowizorka sąsiaduje z budownictwem typu „slumsowego”. Należy się domyślać, że jest to wynik wycofania się SGGW w 2004 r., po licznych interwencjach Muzeum Pałacu w Wilanowie, z planów przekształcenia Folwarku w osiedle mieszkaniowe i zupełnego braku koncepcji innego wykorzystania tych terenów w sytuacji, w której brak dla tego terenu obowiązującego planu zagospodarowania przestrzennego (co w pewien sposób może usprawiedliwiać SGGW). Wydaje się paradoksalne, że uczelnia szczycąca się swym Wydziałem Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu nie była w stanie znaleźć dla tego terenu innego przeznaczenia, niż zaproponowany w 1997 r. projekt osiedla gęsto ustawionych, kilkupiętrowych apartamentowców, w siatce ulic zupełnie ignorujących historyczną strukturę urbanistyczną Folwarku Wilanowskiego i bezpośrednie sąsiedztwo rezydencji wilanowskiej. Obserwując stan Folwarku wiosną 2006 r. można odnieść wrażenie, że SGGW wystawiła rachunek za swe nieudane plany inwestycyjne zachowanym jeszcze zabytkom i ich otoczeniu, które sprawia wrażenie terenu co najmniej nieuporządkowanego.  
Z punktu widzenia Muzeum jedynym sposobem zaradzenia tej sytuacji jest przejęcie Folwarku Wilanowskiego przez Muzeum Pałac w Wilanowie, które cierpiąc na deficyt pomieszczeń dla działalności wystawienniczej, edukacyjnej i naukowej mogłoby zagospodarować ten teren z uszanowaniem jego zabytków i częściowo przeszłych funkcji folwarcznych (np. w formie prezentacji tematycznych). Korespondencja w sprawie przejęcia Folwarku toczy się już od 2004 r., a SGGW deklaruje wycofanie się z Wilanowa pod warunkiem uzyskania ekwiwalentu w postaci gruntów w innej części Polski.  
Wyżej nakreślony plan dotyczy także pól morysińskich, które są naturalną otuliną rezydencji wilanowskiej i parku Morysin oraz obejmują historyczną aleję na osi pałacowej z neogotycką bramą. Muzeum stoi na stanowisku, że pola te nie mogą być zabudowane i muszą zachować charakter otwarty – ich funkcja powinna być zbliżona do tej, jaką zachowywały w przeszłości, tzn. być miejscem rekreacji i wypoczynku na wolnym powietrzu. Obecny stan pól zadowala Muzeum, z wyjątkiem stanu alei na osi pałacowej i bramy neogotyckiej. Aleja jest obecnie zupełnie nieczytelna, ponieważ wzdłuż niej od lat rozrastają się w niekontrolowany sposób drzewa i krzewy, a brama jest ruiną, której stan grozi w niedługim czasie katastrofą budowlaną. Za stan bramy – dobrze widocznej z ul. Vogla, winione jest z reguły Muzeum, mimo że nigdy nie była ona jego własnością. Jedyne co można było zrobić ze strony Muzeum, to informowanie o stanie bramy wojewódzkiego konserwatora zabytków i złożenie wniosku o wpisanie pól morysińskich do rejestru zabytków jako otoczenia zabytku – zespołu pałacowo-parkowego w Wilanowie. 
Osobnym problemem jest Park Morysin, pozostający w stanie zaniedbania co najmniej od 1939 r. Mimo takiego stanu, uznano jego walory dobra kultury, poddając go w 1973 r. ochronie prawnej przez wpisanie do rejestru zabytków województwa warszawskiego[xxvi] i włączenie go w 1994 r. w granice Pomnika Historii[xxvii]. Wydarzeniem, które, niestety, utrwaliło stan degradacji walorów kulturowych parku, było uznanie Parku w 1996 r. za rezerwat przyrody, w celu „zachowania ze względów naukowych, dydaktycznych i historycznych fragmentu doliny rzeki Wisły wraz z zachowaną resztką lasów łęgowych z licznymi drzewami pomnikowymi oraz bogatą fauną i florą.”[xxviii]. Akt ten ograniczył możliwości wykonywania uprawnień i obowiązków właścicielskich na terenie stanowiącym od 1997 r. własność Muzeum Pałacu w Wilanowie. Wynika to faktu, iż wszelka działalność na terenie rezerwatu odbywać może się jedynie według zasad określonych w planie ochrony rezerwatu. Przygotowanie takiego planu jest obowiązkiem wojewody i działającego w jego imieniu wojewódzkiego konserwatora przyrody. Ustawa o ochronie przyrody nakładała obowiązek przygotowania planu ochrony rezerwatu w ciągu 3 lat od utworzeniu rezerwatu przyrody. Do 2006 roku planu takiego nie zdołano przygotować. W 2004 r., w związku ze zleceniem przez Wojewodę Mazowieckiego przygotowania planu ochrony między innymi dla Morysina, Muzeum zaproponowało własne wytyczne do projektu planu, tj. „Komentarz do ‘Koncepcji rewaloryzacji parku zabytkowego w Morysinie k/Wilanowa’”[xxix] powstały na bazie opracowania Przedsiębiorstwa Ochrony i Konserwacji Zabytkowych Zespołów Dworsko-Parkowych – ARKADIA w 1989 r.[xxx] Muzeum aktywnie zaangażowało się w tok prac na planem ochrony rezerwatu, dostarczając zespołowi projektowemu posiadane przez nie dokumenty i opracowania dotyczące Parku Morysin – w tym koncepcję jego rewaloryzacji. Zaprezentowana w 2004 r. koncepcja planu ochrony Morysina wydawała się konsumować przynajmniej część postulatów Muzeum. Urząd Wojewódzki zerwał jednak umowę o wykonanie projektu planu z jego wykonawcą. Z punktu widzenia Muzeum najpewniejszą gwarancją wykonania planu ochrony rezerwatu Morysin terminowo i w sposób zadawalający wszystkie zainteresowane strony, jest wydzielenie tego zadania do osobnego postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. W ramach zlecenia realizowanego do 2004 r. plan ochrony dla Parku Morysin był bowiem tylko małą częścią ogromnego przedsięwzięcia, w skład którego wchodziły plany dla wielu innych rezerwatów, w tym tak ogromnego jak Las Kabacki. Wydaje się, że Morysin zasługuje na specjalne traktowanie, gdyż każde rutynowe podejście do zagadnień jego ochrony musi przynieść klęskę. Park Morysin jest szczególnego rodzaju przypadkiem, w którym istnieje potrzeba rozwiązania problemu konfliktu ochrony zabytków z nakazem ochrony przyrody, a dodatkowo zapewnienia społeczeństwu dostępu do Parku w celu umożliwienia Muzeum realizacji jego zadań statutowych. Park Morysin nie może być traktowany wyłącznie jako rezerwat leśny, bowiem las porasta go zaledwie od 50 lat i to głównie w wyniku zaniechania pielęgnacji parku ukształtowanego przed 200 laty ludzką ręką. Należy zaznaczyć także, że Morysin stał się przedmiotem ochrony konserwatora zabytków ok. 20 lat wcześniej, niż został objęty ochroną rezerwatową przez Ministra Środowiska. Wpłynęło to na skierowanie do Wojewody prośby o nie łączenie w jednym zamówieniu publicznym zlecenia opracowania planu ochrony rezerwatu Morysin z zleceniem na opracowanie planów dla innych rezerwatów oraz o wydzielenie go jako zadania odrębnego i uwzględnienie w specyfikacji warunków zamówienia potrzeby rewaloryzacji zabytkowego parku. Do dzisiaj (wiosna 2006 r.) Wojewoda Mazowiecki nie podjął żadnych, znanych Muzeum, działań w tym kierunku. 
Tymczasem na omawianym terenie w coraz większą ruinę popadają pozostałości XIX-wiecznego pałacyku z rotundą, domek stróża i gajówka, które tak jak cały park, wpisane są odrębnymi decyzjami do rejestru zabytków. Zarosły lub zasypane zostały dawne wodne kanały krajobrazowe. Obecny stan zabytków z pewnością negatywnie wpływa na wizerunek Muzeum jako ich gospodarza. Z informacji ustnych docierających do autora niniejszej pracy wynika, że zabytki te są systematycznie dewastowane, a ich otoczenie jest przetrząsane przez poszukiwaczy skarbów z wykrywaczami metali. Sam park będący świadectwem XIX-wiecznej myśli kształtowania krajobrazu jest na etapie stopniowego zacierania się pierwotnego układu zadrzewień przez swobodnie rosnące młode drzewa i krzewy oraz padające i nieusuwane stare drzewa. Park jest obecnie swobodnie penetrowany przez zwykłych wandali, ale i także przez amatorów spacerów i wycieczek konnych. Zaznaczyć należy, że nadzór Muzeum nad parkiem jest utrudniony nie tylko przez brak planu ochrony, ale i przez położenie parku na wschodnim brzegu Jeziora Wilanowskiego w znacznym oddaleniu od Pałacu.  
Rezerwat Morysin jest przykładem problemów ze skutecznym łączeniem ochrony walorów przyrodniczych lasu łęgowego z walorami kulturowymi parku służącego od początku XIX wieku rekreacji właścicieli Wilanowa i ich gości. 
W bezpośrednim sąsiedztwie parku wilanowskiego znajdują się posesje ulokowane wzdłuż ul. Biedronki, przy głównej drodze historycznej wsi Milanów, notowanej w źródłach od XII w. Jeszcze przed II wojną światową ul. Biedronki, w kształcie niezmienionym przynajmniej od końca XVIII w. (znanym z planu Adolfa Boya), stanowiła główny trakt komunikacyjny wsi, nosząc znamienną nazwę ul. Wiejskiej. Wilanów stał się częścią Warszawy dopiero w 1951 r., co nie oznaczało jednak jego urbanizacji, która znacznie przyśpieszyła dopiero w latach 90. XX w. Wtedy to zabudowania wiejskie przy ul. Biedronki zaczęły być zastępowane „rezydencjami” podmiejskimi, które, mimo że większość z nich nie ma wiele wspólnego z tradycją architektoniczną Wilanowa, zachowały charakter domów jednorodzinnych. Obecnie w pierzei wschodniej ulicy Biedronki (bezpośrednio graniczącej z parkiem) znajduje się jedna niezabudowana działka – proponowane dotychczas przez jej właściciela formy jej zabudowy, kłócą się z wyobrażeniami o tym, jak winna wyglądać zabudowa sąsiedztwa parku i historycznego zespołu pałacowo parkowego, tym bardziej, że kilkadziesiąt metrów dalej prywatny właściciel posesji graniczącej z zapleczem ogrodowym rezydencji przeprowadził gruntowną rewaloryzację połączoną z częściową odbudową dwóch historycznych obiektów: Domku Doktora i Szpitala Św. Aleksandra, które stanową czytelny punkt odniesienia dla zabudowy innych działek. 
Sytuacja w omawianym rejonie Wilanowa wpłynęła na decyzję Muzeum o wystąpienie w 2003 r. do wojewódzkiego konserwatora zabytków z wnioskiem o jego wpisanie do rejestru. W zamierzeniu Muzeum miałoby to sprzyjać utrzymaniu jego charakteru mieszkaniowego i takiemu kształtowaniu ew. przebudów i nowej zabudowy, która respektować będzie drobną skalę i najlepsze wzory architektury obiektów mieszkalnych Wilanowa. Jest to najlepszy sposób na utrzymanie jakości życia mieszkańców posesji przy ul. Biedronki na dotychczasowym poziomie i zapewnienia, by w żadnym wypadku nie uległy pomniejszeniu i degradacji walory Parku Wilanowskiego, z którym sąsiadują, a który decyduje o prestiżu i walorach krajobrazowych tej części Warszawy. 
Warto podkreślić, że zabudowa omawianego rejonu Wilanowa zajmuje tzw. małą skarpę warszawską, która w rejonie północnej zatoki Jeziora Wilanowskiego odchyla się w kierunku Czerniakowa dając szerokie otwarcie widokowe na północny wschód, w stronę tarasu zalewowego Wisły. Znajdujące się na tarasie obszary łąkowe to także relikt krajobrazu kulturowego dawnej wsi, która utrzymywała na nich gromadzkie łąki, będące obecnie w użytkowaniu spółki - Wspólnoty Gruntowej Wsi Wilanów. Obecnie jednak łąki zaczynają być stopniowo grodzone, co oznacza, że udziałowcy wspólnoty dążą do wydzielenie swych własności. Byłaby to strata dla Wilanowa, gdyż przeznaczeniem otwartych terenów łąkowych winny być ogólnodostępne funkcje rekreacyjne, niekolidujące z walorami krajobrazowymi i sąsiedztwem Jeziora Wilanowskiego. Teren ten nie powinien być w żadnym wypadku zabudowywany i dostępny dla wszystkich. Obszar ten, po zapewnieniu okresowego wykaszania traw i wycinki krzewów, powinien być pokryty siecią ścieżek dla ruchu pieszego, rowerowego i konnego.  

4. Zakończenie.         

Muzeum Pałac w Wilanowie, bacznie obserwując zmiany w krajobrazie jego otoczenia, zwraca uwagę inwestorom angażującym swój kapitał w jego sąsiedztwie na zasadniczy wymóg, którym winno być realizowanie zasady zrównoważonego rozwoju we własnej strukturze przestrzenno-własnościowej. Wymóg ten dotyczy kontekstu przyrodniczo-środowiskowego inwestycji i ich oddziaływania estetyczno-krajobrazowego. Park Wilanowski, mimo że wydaje się mieć duży potencjał łagodzenia antropopresji w otoczeniu, posiada od wieków równowagę wewnętrzną, która wynikała z zaprojektowania go w rozległym krajobrazie wiejskim. Jest to równowaga delikatna, która w ostatnim czasie jest co raz częściej narażana na tak niekorzystne czynniki jak opadanie lustra wód gruntowych oraz poważne zanieczyszczenie wód powierzchniowych w jego otoczeniu. Jeżeli urbanizacja i generalnie przekształcanie krajobrazu Wilanowa nie będzie następować według zasady równoważenia negatywnych skutków tego procesu w obrębie poszczególnych obszarów inwestycyjnych, czy nawet pojedynczych działek, przyszłość rezydencji wilanowskiej będzie w znacznym stopniu określona przez walkę o uchronienie przed degradacją jej zasobów przyrodniczych i kulturowych.