Bitwa stoczona pod Warszawą 21/31 lipca 1705 r. jest ciągle jednym z tych wydarzeń, o którym stołeczni historycy zapominają. A materiałów do tejże potyczki nie brakuje. Są nimi chociażby plany przedstawiające uszykowanie wojsk do bitwy. Przykład takiego źródła to plan bitwy warszawskiej, opublikowany w XVII tomie „Theatrum Europaeum”, wydanym w 1720 r. Pierwsze zdanie opisu niniejszego planu, traktuje się jako jego tytuł, a mianowicie: „Delineation von der Action, welche zwischen denen Schweden und Saxen, nebst denen Pohlen vorgegangen beij Warschau, die 21/31 Julij 1705”[1]. Drugi z nich to „Vorstellung der Schlachtordnung in dem Treffen beÿ Warschau, wo die Sachsen von den Schweden den 21/31 Julius 1705 geschlagen worden”[2].
Karta planu pochodzącego z „Theatrum Europaeum” ma wymiary 49,5 na 34,1 cm, a sam plan 39 na 32 cm. W dwóch ramkach w górnych rogach po prawej i po lewej stronie planu znajduje się opis oznaczeń na planie wraz z elementami opisu bitwy. Poniżej ramki planu znajduje się schemat uszykowania wojsk polsko-saskich i szwedzkich oraz informacja o rytowniku: „C. Albrecht sculp.”.
Analizując powyższy plan, widzimy, że przedstawia on teren od dzisiejszej Pragi na południu po Wolę na północy (orientacja zachodnia). Dokładność zaznaczenia wąwozów jest na tyle duża, że możemy pokusić się o identyfikację niektórych współcześnie istniejących ulic. Na Pradze zaznaczono główne ulice, m.in. dzisiejszą ul. Targową i okolice ul. Kłopotowskiego oraz z ówczesną przeprawą wiślaną w pobliżu dzisiejszego mostu Świętokrzyskiego. Po lewej stronie Wisły oznaczono Stare Miasto z wyraźnie zarysowanym Podwalem, a także drogi do Błonia i Tarczyna. Pierwsza z nich biegła wzdłuż ul. Długiej, następnie al. Solidarności aż po ul. Wolską, prowadzącą do ówczesnej wsi Wola. Droga na Tarczyn prowadziła zaś dzisiejszą ul. Senatorską przez pl. Teatralny, przecinała Marszałkowską na pl. Bankowym i kierowała się dalej prosto (m.in. ul. Elektoralną) aż do dzisiejszego pl. Zawiszy i następnie ul. Grójecką na Tarczyn. Na planie zaznaczono również inne ważniejsze drogi m.in. ul. Andersa (druga równoległa do Podwala, na planie dochodzi do dzisiejszej Świętokrzyskiej), Krakowskie Przedmieście przechodzące w Nowy Świat i Al. Ujazdowskie (droga prowadząca od ul. Miodowej na południe, w kierunku skarpy wiślanej i zaznaczonego na planie uszykowania wojsk szwedzkich), a także arterie łączącą okolice skarpy z Rakowcem (okolice współczesnej ul. Batorego?).
Karta planu „Vorstellung der Schlachtordnung in dem Treffen beÿ Warschau, wo die Sachsen von den Schweden den 21/31 Julius 1705 geschlagen worden” ma wymiary 39,6 na 25,3 cm, a sam plan 32 na 22,1 cm. Wykonał go w 1744 r. w Hamburgu Gottfried Christian Pingeling (1688–1769) według rysunku Zachariasza Wolffa.
Uszykowanie wojsk i ich liczebność, czyli czego się dowiadujemy z analizy planów
Poniżej planu z 1744 r. znajduje się legenda do cyfr, którymi oznaczono: Warszawę (A), Ujazdów (B), Rakowiec (C), Pałac Lubomirskiego (D), szyk wojsk szwedzkich (E), szyk wojsk saskich i polskich (F), Wolę (G) i Odolany (H). Zgodnie z opisem na planie, gdy gen. Nieroth otrzymał wiadomość, że saskie wojska zbliżają się do Warszawy, ustawił swoje wojska w taki sposób, by mieć Warszawę po prawej stronie, a wieś Ujazdów (B) i Rakowiec (C) z lewej strony (w pobliżu Pałacu Lubomirskiego – D). Widzimy, że zgrupowanie szwedzkie stacjonowało początkowo w Ujazdowie, poniżej skarpy wiślanej, a następnie przemaszerowało w rejon między drogą na Tarczyn a traktem błońskim. Tak więc lewe skrzydło znajdowało się w okolicach ul. Spiskiej, a prawe skrzydło było wsparte na al. Solidarności w okolicach dzisiejszej ul. Leszno. Sasi zajęli natomiast pozycje od okolic ul. Górczewskiej (od ul. Towarowej) po Grójecką (za pl. Zawiszy). Na planie oznaczono też, oprócz skarpy i wąwozów, ważniejsze zabudowania Warszawy (pałace, np. Radziwiłłów, Marywil, kościoły i szpitale), cegielnie, znajdujące się wzdłuż Wisły, lasy, kępę na Wiśle i zabudowania Ujazdowa.
Na podstawie obu planów, możemy określić, że zgrupowanie szwedzkie składało się z regimentów kawalerii: ostgockiej, płk. Jakuba Burenschölda, na prawym skrzydle (800 koni) i smålandzkiej, płk. Gustawa Kruse, na lewym skrzydle (740 koni) oraz regimentów kawalerii i części piechoty w centrum (ok. 400 koni i 60 ludzi). W sumie było to 2000 ludzi. Niestety plan „Vorstellung der Schlachtordnung…” z 1744 r. nie pokazuje rozróżnienia jednostek w centrum. W tym przypadku pomaga nam plan pochodzący z „Theatrum Europaeum”.
Tymczasem armia sasko-polska została ustawiona w dwóch liniach, z czego na obu skrzydłach znajdowały się korpusy polsko-litewskie, a centrum tworzyły jednostki saskie. Siły saskie w sumie tworzyło 3615 żołnierzy, a liczebność poszczególnych jednostek przedstawiała się następująco:
– Garde du Corps (regiment gwardii królewskiej) – 500 osób
– regiment kirasjerów gwardii – 250
– regiment kirasjerów gen. Steinau – 250
– regiment kirasjerów Gersdorff – 250
– regiment dragonów Milhau - 250
– regiment dragonów gwardii – 250
– regiment dragonów Brause – 240
– regiment kirasjerów królowej – 240
– regiment kirasjerów królewicza - 240
– regiment kirasjerów gen. Steinau - 240
– regiment dragonów Goltz – 240
– regiment dragonów gen. Schulenburga – 240
– regiment kirasjerów Eichstadt – 225
– pododdziały kirasjerów z różnych regimentów – 200.
Na obu planach zaznaczono, że siły polsko-litewskie obejmowały 90 chorągwi po 65 ludzi, a więc było to ok. 5850 żołnierzy (razem z siłami saskimi mogło to być nawet 9465 żołnierzy, a więc siły szwedzkie stanowiły tylko 21% sił sasko-litewsko-polskich). Wiemy, że w bitwie brały udział pułki: Stanisława Chomentowskiego, wojewody mazowieckiego; Stanisława Denhoffa, miecznika koronnego; Felicjana Czermińskiego, kasztelana połanieckiego; Stanisława Mateusza Rzewuskiego, referendarza koronnego, i Janusza Wiśniowieckiego, wojewody wileńskiego, ale nie jesteśmy w stanie określić ich liczebności.
Podsumowując, na podstawie tych dwóch przedstawień chciałam zaprezentować, jakie bogactwo informacji możemy odnaleźć na planach bitew, o których zdarza nam się zapominać. Porównując te materiały ze źródłami narracyjnymi, można stworzyć barwny i wierny opis bitwy pod Warszawą, która miała miejsce 21/31 lipca 1705 r. i która przyniosła spektakularne zwycięstwo siłom Karola XII, pomimo ogromnej przewagi armii sasko-litewsko-polskiej.
[1] Plan znajduje się w Dziale Planów i Rysunków Architektonicznych Muzeum Historycznego m.st. Warszawy [MHW] pod numerem inwentarza: MHW 8244/Pl.
[2] MHW 8242/Pl.