© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Kolekcja   Kolekcja   |   07.09.2020

Portret Adriaena Corvera (zm. 1697) i jego żony Rijckie Teuling (zm. 1693)

  • Malarstwo
  • Michiel van Musscher
  • Amsterdam
  • 1666
  • Olej na płótnie
  • 52 × 56 cm
  • Wil.1697

Sekret z życia mennonitów; Adriaan Corver i jego żona Rijckie Teuling podczas correctio fraterna, pędzlem Michiela van Musschera


Oficjalny, choć nieidealizowany, konterfekt małżonków, podwójny portret Adriaena Corvera i jego żony, rozpoznanej przez P.J.J. van Thiela [zob. Lambour 2012, s. 193] jako Rijckje Teuling, niewątpliwie był aprobowany przez nich samych na poszczególnych etapach powstania – od koncepcji do efektu. Przedstawia ich zwróconych ku sobie, w ujęciu en trois quarts. Oboje odziani z uderzającą prostotą – na strój kobiety składa się skromna czarna suknia elegancko wykończona długim wykładanym kołnierzem i czepek skrzętnie ukrywający upięte włosy, mężczyzna podobnie w czerni, z prostym kwadratowym kołnierzem koloru białego, w ciemnym nakryciu głowy – zdają się uosobieniem ducha menonickiej pobożności. Z surowością ujęcia i stroju współbrzmi nader oszczędny wystrój mieszczańskiej komnaty, której jedyną ozdobę stanowi farfurowa okładzina paleniska monumentalnego kominka (w Holandii, aż po wiek XX, traktowana jako element raczej funkcjonalny, korespondujący z obsesyjną dbałością o porządek, niż zdobniczy; inaczej niż w pozostałej XVII- i XVIII-wiecznej Europie; zob. Oczko, Pluis 2013, s. 17) oraz mapa Europy i wschodniej , oprawiona w gładką czarną ramę.

Portretowani zajmują przynależne im miejsca przy masywnym drewnianym stole o toczonych nogach, nakrytym zielonym aksamitem ze złotą bordiurą, ustawionym na podłodze z jasnego drewna mocowanej do legarów równymi rzędami gwoździ. Zasiadają na krzesłach z podłokietnikami, przy czym bardziej reprezentacyjne (wyższe, obite czerwoną lakierowaną skórą mocowaną złotymi ćwiekami, o rzeźbionych szczytach, toczonych nogach i wolutowo zakończonych podłokietnikach) przypadło mężczyźnie, kobieta zaś zadowoliła się meblem mniej okazałym. Poza Adriaena, który wyciągnął przed siebie wyprostowane i skrzyżowane nogi obute w krótkie trzewiczki z obcasem, choć daleka od swobodnej, odróżnia się wyraźnie od nienaturalnej niemal sztywności upozowania i gestów Rijckje. Z niezachwianą pewnością siebie spogląda on wprost na widza, jego prawa ręka spoczywa na rondzie leżącego na stole kapelusza – geometrycznego środka kompozycji – a lewa opiera się na poręczy krzesła. Z kolei wyraźnie skrępowana, kierująca wzrok na męża Rijckje wyciąga ku niemu lewą dłoń z małą karteczką (ze słabo widocznym napisem), podczas gdy w prawej ściska nieco pomiętą białą chusteczkę (ozdobioną podobnymi chwostami, co kołnierz), niegdyś kosztowny symbol statusu społecznego, który z czasem stał się akcesorium noszonym jedynie przez starsze mennonitki [por. Lambour 2012, s. 201]. Na dobrze wyeksponowanych dłoniach kobiety i mężczyzny próżno szukać obrączek czy innych ozdób, ponieważ celowość noszenia biżuterii została zanegowana przez menonitów upatrujących w niej zarówno wyraz, jak i przyczynę pychy i zwyczaj nazbyt przyciągający uwagę do ciała. Jasne punkty głów i dłoni małżonków, rozmieszczone na ciemnym tle równomiernie, z namysłem, rytmizują płótno i stanowią jeden z czytelniejszych zabiegów kompozycyjnych.

Można wnioskować, że oglądamy tu – przerwaną na moment – rozmowę małżonków i próbować interpretować przedstawienie jako correctio fraterna (braterskie upomnienie), jeden z wyznaczników pobożności mennonickiej (por. m.in. obraz Rembrandta z Gemäldegalerie w Berlinie – olej na płótnie; 176 × 210 cm, nr inw. 828 L – gdzie Cornelis Claesz Anslo, kaznodzieja i jeden z czołowych przywódców holenderskich mennonitów, przedstawiony został w trakcie intelektualnej rozmowy z żoną, Aeltje Gerritse Schouten). Nie jest to jednak pewne, bo na obrazie nie przedstawiono księgi pisma świętego, które jest podstawą wiary mennonitów i punktem odniesienia dla wszelkich rozważań.

Obraz namalowany został w roku 1666, a więc u progu drogi artystycznej Michiela van Musschera, o czym informuje sam autor, zostawiając na trawersie krzesła obok podpisu także datę.  Arnold Houbraken podaje, że Musscher już od najmłodszych lat przejawiał znaczny talent do rysowania. Pierwszym jego nauczycielem był Martinus Saeghmolen (uczył się u niego przez dwa miesiące w 1660), a w roku następnym pobierał nauki u Abrahama van den Tempel. W 1665 wziął siedem lekcji u Gabriela Metsu, a w 1667 spędził trzy miesiące w Haarlemie, gdzie nauk udzielał mu Adriaen van Ostade. W jego dziełach czytelne są wpływy Hendricka Martensza Sorgha. Zestawiwszy tę dość oszczędną edukację z wysokim poziomem artystycznym Musschera, Houbraken konstatuje, że musiał on mieć wrodzony talent i upór, by własną pracą wznieść się na wyżyny kunsztu malarskiego.

Jak podaje Ruud Lambour, w księdze chrztów rodzinnej gminy Bij ‘t Lam tytułowe małżeństwo występuje początkowo pod patronimikami Adriaen Albertsz i Rijckje Claes aż do roku 1645, w którym razem przyjęli chrzest (u mennonitów sakrament ten udzielany jest osobom dorosłym). Michiel van Musscher mógł zetknąć się z portretowanymi w domu rodzinnym. Gerhardt z faktu, iż Michiel i Eva Visscher zawarli w roku 1678 związek małżeński w kościele reformowanym i ochrzcili w nim dzieci, wysnuł wniosek, iż byli także jego członkami. Jak dowodzi R. Lambour, nie jest to jednak prawdą. Nazwisko van Musschera nie pojawia się w protokołach rady parafialnej, która musiałaby wyrazić zgodę na chrzest osoby dorosłej. Oficjalna polityka kościoła publicznego zakładała udzielenie chrztu każdemu dziecku i umożliwienie zawarcia małżeństwa ochrzczonym wszystkich wyznań. Z historii mennonickiego sierocińca wybudowanego w 1676 r. z datków członków gminy wynika jednak, że malarz był jednym z nich (na sporządzonej na początku maja 1672 liście darczyńców z dzielnicy Haarlermmerbuurt widnieje adnotacja: „Michiel van Musscher z matką”; zob. Lambour 2012, przyp. 48 na s. 210). Ponadto jego nazwisko pojawia się na liście członków gminy odwiedzonych w domach w lipcu 1677. Chociaż w dokumentach gmin Bij t’Lam i Bij de Toren nie pojawia się ani bezpośrednia informacja o chrzcie, ani adnotacja potwierdzająca przyjęcie chrztu w innej gminie (mężczyźni zwyczajowo byli chrzczeni ok. dwudziestego pierwszego roku życia), to obrzęd mógł się dokonać przed majem 1672 [Lambour 2012, przyp. 50 na s. 210]. To tłumaczyłoby, dlaczego van Musscher, gdy w 1684 r. postanowił przyłączyć się do kościoła remonstranckiego, nie musiał ponownie przyjmować chrztu (kościół remonstrancki uznawał chrzest menonicki). Obie jego żony również były związane ze środowiskiem menonitów: pierwsza Eva Visscher (nie była ochrzczona, lecz pochodziła z rodziny o tradycjach menonickich; zob. dokładniej: Lambour 2012, s. 199–200), druga Elsje Klanes była córką mennonitów z gminy flamandzkiej (Vlaams-doopsgezind) i przyjęła chrzest w 1676 w gminie Bij ‘t Lam en de Toren [zob. Lambour 2012, s. 200–201].

To niejedyny portret, na którym van Musscher uwiecznił ważne osobistości gminy mennonickiej. Wymieńmy tu choćby konterfekt producenta kapeluszy Tobiasa Govertsza van den Wijngaert (1587–1669), pastora (tzw. nauczyciela) w gminie Bij ‘t Lam (1617–1664), a następnie w nowo powstałej De Zon (od 1664), i jego drugiej żony, Susanneke Jellis, zwanej także Gillis (olej na desce; 42,5 x 33 cm, Christchurch Mansion w Ipswich, nr inw. R.1992-8.4). Należy podkreślić, że honorowa funkcja pastora była tyle prestiżowa i zaszczytna, ile niedochodowa, sprawowana w duchu mennonickiej pokory, ku powszechnemu pożytkowi. Co ciekawe, małżonkowie siedzą tu naprzeciw siebie przy stole – w tej samej pozycji i na tych samych krzesłach z atelier malarza, co Corver i jego żona.

Inne to portret podwójny Michiela Comansa II (brata matki Michiela van Musschera) i jego trzeciej żony Elisabeth van der Meersch (1669, olej na płótnie; 71 x 63 cm, Rijksmuseum w Amsterdamie, nr inw. SK-A-4135), portret Galenusa Abrahamsza, który od 1648 aż do śmierci w 1706 był jednym z najważniejszych mennonickich pastorów w Amsterdamie (1685, olej na płótnie; 28 × 22,5 cm, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijkswijk/Amersfoort, nr inw. C1145), czy portret zbiorowy małżonków Davida i Agnety de Neufville z córką Cathariną (1696, olej na płótnie; 149 × 167,5 cm, Amsterdam Museum, nr inw. SA 41518).

Literatura:

Gerhardt 2007 –  R.E. Gerhardt, The Van Musscher Family of Artists, Oud Holland, vol. 120, No. 1/2 (2007), s. 107-129

Michiel van Musscher 2012 – Michiel van Musscher (1645–1705): the wealth of the Golden Age, red. R.E. Gerhardt, F. Griep-Quint, T. Grever, Amsterdam 2012.

Lambour 2012 – R. Lambour, Het doopsgezind milieu van Michiel van Musscer (1645–1705) ev van andere schilders in zeventiende-eeuws Amsterdam: een revisie en ontdekking, „Oud Holland” 2012, vol. 125 (4), s. 193–214.

Oczko, Pluis 2013 – P. Oczko, J. Pluis, Gabinet farfurowy w pałacu w Wilanowie. Studium historyczno-ikonograficzne, Warszawa 2013.


Dominika Walawender-Musz