W 1952 r. w „Biuletynie Historii Sztuki” ukazał się artykuł Jana Białostockiego (1921-1988) na temat Warszawskich „Leonardianów”[1], nawiązujący do wystawy Leonardowskiej, która odbyła się w Muzeum Narodowym w Warszawie w czerwcu-lipcu 1952 r.[2] Białostocki uznał „wywiezienie za granicę świetnego portretu kobiecego, który znajdował się w zbiorach Potockich, dawniej w Zatorze, potem w Jabłonnie”, a przed II wojną światową w Warszawie, za uszczuplenie grupy warszawskich „Leonardianów” i znaczną stratę dla polskiej kultury, ponieważ „obraz ten odznaczał się wysokim poziomem artystycznym”[3]. Mowa o Portrecie młodej kobiety z łańcuchem w kształcie skorpiona (ok. 1490-1505, technika olejna, deska z drzewa owocowego, 53,7 x 43,8 cm; Samuel H. Kress Foundation - dar), przypisywanym Giovanniemu Antoniowi Boltraffiowi (1467-1516), obecnie w zbiorach Columbia Museum of Art (Columbia, SC).
Proweniencja obrazu, znana tylko w pewnym stopniu, jest więcej niż ciekawa. Dzieło pochodzi z kolekcji rodziny hrabiów Potockich w Zatorze i w Jabłonnie. W pałacu w Zatorze[4] tytułowy Portret młodej kobiety oglądał Emil Schaeffer (1874-1944), austriacki historyk sztuki, publicysta i dramaturg. „Nieznany obraz Boltraffia”, który dzięki uprzejmości pana domu mógł podziwiać w salonie na parterze zatorskiego zamku, tak urzekł Schaeffera, że poświęcił mu kilkustronicowy artykuł, opublikowany na łamach „Beiblatt für Denkmalpflege” w 1909 r.[5].
Opis dzieła, zachowany w inwentarzu spadkowym sporządzonym po śmierci Augusta Adama Potockiego (1847-1905), właściciela Jabłonny i Zatora, świadczy o tym, że w połowie pierwszego dziesięciolecia XX w. zdawano sobie sprawę z jego oryginalności, a także wartości[6]. Właściciele podnosili ją, akcentując w przekazie tradycji rodzinnej, że obraz posiada „cechę pędzla” Leonarda da Vinci[7].
Ponad stulecie później atrybucja Emila Schaeffera jest nadal aktualna. Potwierdziły ją dokładne badania konserwatorskie, przeprowadzone przez Columbia Museum of Art, w którego zbiorach obraz znajduje się od 1961 r.[8] Giovanni Antonio Boltraffio (lub Beltraffio) urodził się w arystokratycznej rodzinie osiadłej w Mediolanie. W 1491 r. Leonardo da Vinci odnotował obecność w swojej pracowni „Gian Antonia”, który jest identyfikowany z dwudziestoczteroletnim wówczas Boltraffiem[9].
Bez wątpienia więcej wiemy o artyście, niż o portretowanej damie, której tożsamości nie udało się rozpoznać[10]. Nie wiadomo, czy łańcuch w kształcie skorpiona, oplatający gors jej sukni, odnosi się do jej znaku zodiaku, herbu, jakim pieczętowała się rodzina, czy może oznacza coś zupełnie innego. Dzisiaj nadal podkreśla się enigmatyczność tego wizerunku, budzącą uzasadnione skojarzenia z jednym z najsłynniejszych obrazów świata: Portretem Lisy Gherardini, żony Francesca del Giocondo Leonarda da Vinci, zwanym Moną Lisą lub Giocondą (ok. 1503-19, drewno, 77 x 53 cm; Musée du Louvre, Paryż, INV. 779[11]).
Według informacji Jana Białostockiego, portret został wywieziony z Polski „na życzenie właścicieli” w okresie II wojny światowej (1940) do Włoch[12]. Syn Augusta Adama Potockiego, Maurycy Stanisław Potocki (1894-1949), sprzedał obraz rodzinie książąt Contini Bonacossi we Florencji[13]. W 1948 r. dzieło pozyskała do swojej kolekcji Fundacja Samuela H. Kressa (nr inw. K.1558), znana z tego, że pomiędzy 1929 (rok założenia) a 1961 r. (dar dla Columbia Museum of Art.: Portret młodej kobiety z łańcuchem w kształcie skorpiona), poczyniła donacje dziesiątkom muzeów w Stanach Zjednoczonych[14].
Więcej na temat Portretu damy z łańcuchem w kształcie skorpiona w katalogu wystawy Leonardiana w kolekcjach polskich w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie[15].
[1] J. Białostocki, Warszawskie „Leonardiana”, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 14, nr 3, 1952, online: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/bhs1952/0201 (dostęp: 14.05.2020).
[2] Zob. Wystawa Leonardowska w Muzeum Narodowym w Warszawie w 1952 r. [artykuł w przygotowaniu.]
[3] J. Białostocki, Warszawskie …, op. cit., s. 3.
[4] Obecnie województwo małopolskie.
[5] E. Schaeffer, Ein unbekanntes Bildnis von Boltraffio, „Beiblatt für Denkmalpflege”, z. 3-4, 1909, online: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/kjbzk1909_beibl/0109 (dostęp: 14.05.2020), s. 169-172.
[6] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Potockich z Jabłonny, sygn. 5, Częściowy odpis inwentarza spadku po ś.p. Auguście hr. Potockim, rkps. Zob. także katalog towarzyszący wystawie: A. Woźniak-Wieczorek, ‘Leonardiana’ w kolekcjach dzieł sztuki polskich rodzin w XIX wieku, s. 102-103; https://www.wilanow-palac.pl/leonardiana_w_kolekcjach_polskich.html (dostęp: 18.05.2020).
[7] Brzmienie w oryginalnym zapisie: „cechę pendzla”. Ibidem, s. 101-102.
[8] Ch. R. Mack, European Art in the Columbia Museum of Art. Including The Samuel H. Kress Collection, t. 1: The Thirteenth through the Sixteenth Century, University of South Carolina Press, 2009, s. 135.
[9] https://www.nga.gov/collection/artist-info.976.html (dostęp: 15.05.2020).
[10] https://www.columbiamuseum.org/collection-highlights/portrait-young-woman-scorpion-chain (dostęp: 15.05.2020).
[11] https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/mona-lisa-portrait-lisa-gherardini-wife-francesco-del-giocondo (dostęp: 15.05.2020).
[12] J. Białostocki, Warszawskie …, op. cit., s. 3.
[13] Kolekcja Contini Bonacossi stanowi dzisiaj część zbiorów florenckiej Gallerii Uffizi. Na ten temat zob. na przykład: https://www.uffizi.it/en/events/contini-bonacossi-collection-on-view-again-in-newly-inaugurated-premises-at-the-uffizi (dostęp: 15.05.2020).
[14] http://www.kressfoundation.org/collection/repositorymap.aspx?id=72 (dostęp: 15.05.2020).
[15] https://www.wilanow-palac.pl/leonardiana_w_kolekcjach_polskich.html (dostęp: 14.05.2020).