© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   08.04.2013

Przyłączenie Rygi do Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1561–1581)

W połowie XVI w. Inflanty stały się obszarem zainteresowania oraz ekspansji sąsiadów: Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Danii, Szwecji oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Państwo zakonu krzyżackiego, osłabione walkami wewnętrznymi pomiędzy arcybiskupami ryskimi, a mistrzami krajowymi oraz szybkim rozwojem protestantyzmu, nie było w stanie obronić swojej integralności terytorialnej. Z tego faktu zdawali sobie sprawę współcześni, starając się znaleźć jak najkorzystniejszego sprzymierzeńca i protektora, który pozwoliłby członkom wspólnoty na zachowanie dawnych praw i utrzymanie silnej pozycji ekonomicznej w tym regionie. W tym czasie jednym z najważniejszych czynników politycznych i gospodarczych w regionie była Ryga, która w rozpoczynającej się właśnie I wojnie północnej zajęła inną postawę niż szlachta inflancka, ostatni mistrz krajowy, czy pozostałe miasta.

Wspólne zagrożenie ekspansją moskiewską oraz korzystna wymiana handlowa wzdłuż Dźwiny doprowadziła do zbliżenia stanowiska Litwy i Inflant. Zygmunt August w tym czasie wpływał na obsadę stanowiska arcybiskupa ryskiego, którym dzięki jego poparciu został w 1539 r. Wilhelm Hohenzollern. Kiedy zaś w wyniku konfliktu wewnętrznego arcybiskup został uwięziony przez Zakon, na granicy prowincji stanęła potężna armia litewska pod osobistym dowództwem ostatniego Jagiellona. Taka manifestacja siły zmusiła mistrza Wilhelma Fürstenberga do zawarcia porozumienia z królem polskim w Pozowlu 14 września 1557 r. Zakon miał uwolnić arcybiskupa, przeprosić króla polskiego, a w razie wojny zawrzeć sojusz z Litwą przeciwko Moskwie. Takie działanie zostało odczytane przez Iwana Groźnego jako casus belli. Już w roku następnym silna armia moskiewska uderzyła na ziemie państwa zakonnego, w krótkim czasie opanowując szereg miast i zamków, z Dorpatem i Narwą na czele. W ten sposób rozpoczęła się I wojna północna. W 1559 r. wojska rosyjskie dotarły aż pod Rygę.

Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego nie udzieliło żadnej pomocy wojskowej formalnie podległemu sobie terytorium, poprzestając na 100 tys. guldenów subsydium i nałożeniu embarga na handel towarami strategicznymi z państwem rosyjskim. Zakon złożył z urzędu Fürstenberga, który samowolnie rozpoczął tajne pertraktacje z Danią. Nowym wielkim mistrzem został wybrany stronnik polski, Gotthard Kettler. Inflantczycy nadal szukali pomocy w Rzeszy, licząc głównie na pomoc Lubeki. Jednak Hanza nie była zainteresowana jej udzieleniem, bogacąc się na handlu z Rosją. W tej sytuacji 31 sierpnia 1559 r. zawarto w Wilnie układ, na mocy którego Zygmunt August, jako wielki książę litewski, obejmował protektorat nad Inflantami. Gwarancją tego porozumienia było oddanie załogom litewskim kilku zamków inflanckich, co jednak nie powstrzymało naporu wojsk Iwana IV Groźnego.

W 1560 r. do akcji wkroczyła Dania, która przejęła od biskupa Ozylii całą wyspę oraz tzw. terytorium Wikken (które należało do niej przez krótki czas w XIII w.). Jednocześnie biskup kurlandzki Johann von Muenhausen przeszedł na luteranizm i sprzedał obszar biskupstwa kurlandzkiego duńskiemu księciu Magnusowi. Działania Danii spowodowały reakcje jej wroga – Szwecji. W 1561 r. wojska Eryka XIV opanowały Rewel (przy pomocy kupców inflanckich, obawiających się Rosji) i część Estonii. 28 listopada 1561 r. podpisano pakt wileński (Pacta Subictionis i Privilegium Sigismundi Augusti) likwidujący państwo zakonu inflanckiego i powołujący w jego miejsce Księstwo Zadźwińskie (formalnie powstało w 1566 r.), podporządkowane bezpośrednio Zygmuntowi Augustowi oraz lenne Księstwo Kurlandii i Semigalii z księciem Gotthardem Kettlerem, jako lennikiem Polski. W 1561 r. Inflanty zostały obsadzone przez 10-tysięczny korpus polski, dowodzony przez hetmana polnego koronnego Floriana Zebrzydowskiego.

Wszystkie strony zaangażowane w wojnę o Inflanty dążyły do opanowania Rygi, aby tym samym móc kontrolować handel wzdłuż Dźwiny i czerpać płynące z niego dochody. Szczególnie ważne było to dla szlachty litewskiej, która liczyła, że powstanie szlak wodny odpowiadający znaczeniu Wisły w Koronie. Pomimo propozycji ze strony różnych państw, miasto prowadziło politykę niezależną, dodatkowo często różniącą się od tej prowadzonej przez arcybiskupa i Zakonu, którzy byli jego panami feudalnymi.

W 1561 r. do Rygi przyjechał Mikołaj Radziwiłł „Czarny”. Celem jego misji było skłonienie władz miasta do podporządkowania się Zygmuntowi Augustowi, w zamian za obronę przed wojskami moskiewskimi. Ryżanie wyrazili zgodę pod warunkiem podporządkowania Inflant Koronie, a nie Litwie (która ich zdaniem była zbyt słaba, aby samodzielnie obronić prowincję), potwierdzenia dawnych praw i przywilejów, swobody wyznaniowej oraz ochrony przed ewentualnymi restrykcjami ze strony cesarza jako dawnego zwierzchnika Inflant. Ponieważ król nie mógł spełnić ani pierwszego warunku (potrzebował do tego zgody sejmu), ani ostatniego, delegacja miasta obecna w październiku 1561 r. w Wilnie nie złożyła podpisów pod aktem poddania się Inflant Zygmuntowi Augustowi. Obawiając się jednak jego reakcji, zapewniła równocześnie o uznawaniu króla polskiego za swojego faktycznego władcę.

Także kolejna wizyta Mikołaja Radziwiłła w mieście, w styczniu i lutym 1562 r., nie przyniosła zmian w tej sprawie, choć zarówno przedstawiciele Zakonu, jak i Wilhelm Hohenzollern oficjalnie przekazali swoje prawa zwierzchnie nad Rygą królowi Zygmuntowi. Przedstawiciele rady miasta odmówili złożenia hołdu władcy przed decyzją polskiego sejmu o włączeniu Inflant do Korony. W sytuacji trwającej wojny magistrat zadeklarował chęć wspólnej walki z Polską i Litwą przeciw Moskwie. Jedynym sukcesem wysłannika królewskiego było zakupienie od Gottharda Kettlera zamku w Dźwinoujściu, który pozwalał na kontrolę żeglugi oraz na ewentualną blokadę miasta. W tym okresie stale odsuwała się w czasie inkorporacja Inflant do Korony, ponieważ tak sejmiki, jak i sejm walny, żądały przede wszystkim rozwiązania kwestii egzekucji praw, a dopiero w dalszej kolejności zgadzały się na zajęcie się problemami polityki bałtyckiej króla. Wprawdzie przedstawiciele stanów inflanckich i Rygi byli obecni na kolejnych sejmach, jednak rozpatrzenie ich spraw ciągle odwlekało się w czasie. Dodatkowo niechęć szlachty koronnej do angażowania się w wojnę oraz mała pomoc wojsk litewskich powodowały coraz większą niechęć władz miejskich do szybkiego podporządkowania się Zygmuntowi Augustowi.

Tak więc król, pomimo obsadzenia wojskami litewskimi zamku ryskiego oraz Dźwinoujścia, a także posiadania praw do miasta, które wcześniej należały do arcybiskupa i Zakonu, nie miał po roku 1561 faktycznej władzy nad nim. Działo się tak pomimo dążenia elity miejskiej do podporządkowania się Zygmuntowi Augustowi. Jednak plany te nie mogły zostać zrealizowane z powodu postawy mieszczaństwa skupionego w gildiach, które obawiało się ekspansji szlachty litewskiej oraz zbytniego wzmocnienia rady w sojuszu z władzami centralnymi państwa polsko-litewskiego.

Wobec niemożności zwolnienia miasta z przysięgi wierności wobec cesarza, sytuacji nie zmieniła również unia lubelska, chociaż na mocy jej postanowień Inflanty stawały się wspólną prowincją Korony i Litwy. Zarówno obietnice potwierdzenia wszystkich przywilejów, jak i groźby zablokowania handlu miasta nie skłoniły Ryżan do zmiany stanowiska. Także wspólna polityka Zygmunta Augusta i ruchu egzekucyjnego wobec Gdańska, mająca na celu ograniczenie jego przywilejów, nie wpływała zachęcająco na radę miejską. Natomiast w czasie kongresu pokojowego w Szczecinie w 1570 r., zarówno Dania, jak i Szwecja, pomimo sprzeciwu przedstawicieli Rzeczpospolitej, uznały zwierzchnie prawa Rzeszy Niemieckiej do Rygi. Samo miasto dążyło w tym okresie do pozyskania opieki cesarskiej oraz uzyskania statusu wolnego miasta. Starania te zakończyły się wprawdzie porażką, ale szeroka autonomia i silna pozycja gospodarcza pozwoliły miastu na prowadzenie niezależnej polityki i niemal instrumentalne wykorzystywanie wojsk litewskich, które miały jedynie osłaniać je od zakusów cara.

Po śmierci ostatniego Jagiellona pojawiły się dywagacje, czy miasto podlegało jedynie jemu, czy wszystkim królom polskim. Ostatecznie jednak pod presją namiestnika Inflant, Jana Chodkiewicza, Ryga wysłała swoich przedstawicieli zarówno na pierwszą, jak i na drugą wolną elekcję. Na obydwu miasto poparło kandydatury Habsburgów, licząc, że w ten sposób problem podległości cesarzowi sam się rozwiąże. Jednakże objęcie władzy w Rzeczpospolitej przez Stefana Batorego i śmierć cesarza Maksymiliana II przekreśliły te nadzieje.

W latach 1575 i 1577 armia rosyjska przeprowadziła kolejne ofensywy w Inflantach, zajmując niemal całe ich terytorium oraz bezpośrednio zagrażając Rydze. W tej sytuacji władze miasta zadeklarowały wierność Stefanowi Batoremu, choć nadal nie chciały mu się podporządkować. Dopiero kolejne zwycięskie kampanie lat 1579-1581 wpłynęły na zmianę postawy Ryżan. Rada zdecydowała się uznać polską zwierzchność, choć nie w takim stopniu, jakiego oczekiwał król, dążący do ściślejszego zespolenia miasta z resztą kraju. Jednakże odzyskanie kontroli nad Dźwiną i kolejne zwycięskie kampanie umocniły pozycję Batorego, który zaczął traktować całe Inflanty jako prowincje zdobyte na wrogu. Zmusiło to również Ryżan do zmiany stanowiska i przyśpieszenia rokowań z władcą.

Do finalizacji rozmów doszło w styczniu 1581 r. w Drohiczynie. Układ potwierdzał dotychczasowe prawa i przywileje miasta: Ryga miała być podporządkowana Koronie i Litwie. Ponadto miała wypłacać królowi niewygórowaną daninę w wysokości 1000 złotych rocznie oraz w razie wojny wystawiać oddział 300 zbrojnych. Wysłannicy Rygi nie uzyskali za to zatwierdzenia wyłączności wyznania luterańskiego w mieście oraz musieli zgodzić się na zwrot jednego kościoła katolikom. Natomiast na później odłożono kwestię problemu własności dóbr po arcybiskupach, fortyfikacji miejskich oraz swobody handlu dla szlachty litewskiej. W kwietniu 1581 r. przedstawiciele króla odebrali hołd mieszkańców miasta. W marcu 1582 r., a więc już po zakończeniu wojny o Inflanty, przybył do Rygi sam Stefan Batory. Zgodził się on na przejęcie przez miasto dóbr po arcybiskupach w zamian za zwrot katolikom dwóch kościołów w obrębie murów miejskich. Ponadto król gwarantował wolność wyznania oraz ochronę przed próbami nawracania siłą zarówno katolikom, jak i protestantom.

Dopiero od roku 1581 można mówić o włączeniu Rygi do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Po dwudziestu latach od podporządkowania się Inflant Zygmuntowi Augustowi, miasto poszło w ślady całej prowincji, zachowując przy tym swoje przywileje i rozległą autonomię. Pozycja gospodarcza i militarna w połączeniu w rozległymi prawami gwarantowały Rydze wyjątkowy status w obrębie państwa polsko-litewskiego. Ponadto zakończenie wojen, trwających z przerwami od 1558 roku pozwoliło na odbudowę połączeń handlowych wzdłuż Dźwiny, a tym samym doprowadziło do szybkiego rozwoju miasta, bogacącego się na pośrednictwie w handlu pomiędzy Wschodem a Zachodem.