© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   11.03.2011

Skąd na pieniądzach wziął się orzeł?

Orzeł widnieje na polskim godle. Jest także umieszczony na awersie polskich monet. Jednak nie tylko Polska posługuje się wizerunkiem orła jako swym godłem; dla Babilończyków, Asyryjczyków i Persów ptak ten miał szczególne znaczenie.

Stanowił symbol boskiego majestatu, ponieważ nie oślepiało go słońce, czczone przez starożytnych mieszkańców Azji Mniejszej. Z tego powodu przedstawiano orła jako okrągłą tarczę ze skrzydłami – boskie zwierzę. Babiloński bóg burzy Zu był wyobrażany właśnie jako wielki ptak, orzeł z wielkimi zębami lub pod postacią chimery, czyli pół orła-pół lwa. Na terenach dzisiejszej Azji Mniejszej narodziło się przedstawienie dwugłowego orła, pierwszy raz użyte przez plemię Hetytów.

Boski orzeł, jako symbol potęgi i siły znany był również na Półwyspie Bałkańskim. Ten potężny ptak był wszak symbolem gromowładnego Zeusa. Nie przypadkowo więc idący na podbój imperium perskiego żołnierze Aleksandra Macedońskiego nieśli ze sobą wyobrażenie orła. Po śmierci wielkiego wodza jego imperium, sięgające od Macedonii po Pakistan, rozpadło się, podzielone przez kilku dowódców jego armii, w tradycji nazywanych diadochoi, czyli „dziedzice”. Pomni na kult Zeusa, opiekuna królewskiej władzy, chętnie przedstawiali orła − świętego zeusowego ptaka − na swoich monetach i godłach. Szczególnie upodobali go sobie królowie Egiptu, Ptolemeusze, którzy utrzymywali, że są potomkami najwyższego greckiego boga. W następnych wiekach znak ten przejęli Arabowie.

Z greckiej kultury, oprócz panteonu bóstw i sztuki, Rzymianie przejęli również symbol orła. To właśnie kierunek lotu tego ptaka wskazuje Romulusowi i Remusowi miejsce na założenie miasta. Ptak ten był towarzyszem najwyższego boga Jowisza, władcy burz i niebios, oraz nosicielem jego piorunów. Od 105 roku p.n.e. rzymscy legioniści walczyli dla Jowisza, Senatu i Ludu Rzymskiego, co symbolizował ich zwieńczony orłem sztandar z napisem SPQR (Senat i Lud Rzymski). Jednym z atrybutów cesarza było berło, wykonane z kości słoniowej i zwieńczone złotym orłem. Po podziale Imperium Rzymskiego wprowadzono symbol orła dwugłowego, który uosabiał rozdwojone państwo i dwa ośrodki świata rzymskiego: Rzym i Konstantynopol. Godło to przejęli władcy Bizancjum, Rzeszy Niemieckiej i Rosji – wszyscy mieniący się spadkobiercami Cesarstwa Rzymskiego.

Gdy w 800 roku Karol Wielki odnowił cesarstwo rzymskie, na dachu jego pałacu w Akwizgranie umieszczono wielkiego brązowego orła. Przez wiele wieków Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego miało w herbie właśnie tego ptaka. Od cesarza Fryderyka II panującego w XIII wieku czarny cesarki orzeł przedstawiony był ze skrzydłami uniesionymi ku górze, wiecznie gotowy do lotu. W Europie doszło do wytworzenia całej strefy akwilarnej, tak od łacińskiego rzeczownika aquila badacze heraldyki nazywają rejon używania orła jako godła państwowego. Ten szlachetny ptak zdobił tarcze książąt i królów w całej Europie. Heraldycznym konkurentem orła były inne szlachetne zwierzęta: lew, gryf, smok.

Na ziemie polskie symbol orła dotarł głównie jako element zdobnictwa celtyckiego i rzymskich monet. Już w czasach pogańskich używano go jako symbolu dekoracyjnego, o czym świadczą znaleziska archeologiczne. Orzeł znajdował się w herbie Piastów i właśnie pod tym symbolem odbywały się próby zjednoczenia państwa w XIII i XIV wieku. Autorem godła tłoczonego na współczesnych monetach polskich jest Zygmunt Kamiński. Pierwsze pisane wzmianki o orle pochodzą z kroniki Wincentego Kadłubka, który opisując bitwę Kazimierza Sprawiedliwego z wojskiem ruskim pod Brześciem w 1182 roku, zauważa, że wojska księcia walczyły „pod znakiem zwycięskiego orła, symbolem królewskiej dostojności”. Jan Długosz w swoim dziele „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego”, opowiada historię założenia stołecznego grodu: „Tam bowiem po raz pierwszy książę i rodzic Polaków Lech, rozbiwszy obozowisko, zaniechał koczowania i postanowił, że tu gniazdo będzie dla niego i starszyzny i tu wzniesiona zostanie siedziba książęca i że pozostanie tu na stałe. Tutaj także znalazł na wysokich i wyniosłych drzewach orle gniazdo”. O gnieździe, które dało nazwę Gnieznu, wspomina także w swej kronice Gall zwany Anonimem.

Orzeł jako symbol rodu Piastów, przeszedł do herbów ziemskich poszczególnych księstw i ziem. Symbolem zjednoczenia był znak orła ziemi krakowskiej. Ten właśnie biały orzeł w koronie stał się znakiem odrodzonego przez Przemysła II królestwa polskiego. Wielokrotnie będzie zmieniał swój plastyczny kształt, ale będzie i jest jednym z najważniejszych symboli Polski i Polaków.