Silva Rerum | 01.09.2021 Buńczuk (znak wojskowy używany przede wszystkim w Turcji, ale także przez Tatarów) z kościoła św. Anny w Krakowie złożony jest z drzewca (zapewne nowszego) – który został pomalowany w romby, a od dołu zaopatrzony w okucie – oraz z niewątpliwie oryginalnej części górnej, do której doczepione zostały regularnie ukształtowane pęki końskiego włosia. Część górna ma formę laski o zmiennej szerokości i jest zakończona okuciami: dolnym w formie pierścienia i górnym z wieńczącą całość kulą. Pozostała powierzchnia części górnej pokryta jest włosiem – barwionym (farbowanym lub malowanym powierzchniowo) i plecionym – oraz wzorami geometrycznymi z dominującym motywem rombów. W połowie wysokości górnej części doczepiony został długi pęk włosia. Krótko przycięte i ułożone w kilku warstwach, znajduje się ono także u szczytu. Z tego samego miejsca zwisa również pięć jego odrębnych kosmyków ujętych w plecione pętle. Włosie nosi ślady barwienia w pasy o żywych kolorach.
Buńczuk, razem z drugim zachowanym w kościele św. Anny (zob. buńczuk (II) z kościoła par. i kol. pw. św. Anny w Krakowie), należy do trofeów odsieczy wiedeńskiej 1683 roku. Został ofiarowany do grobu św. Jana Kantego przez króla Jana III Sobieskiego zapewne 2 II 1684 roku i od tego czasu – za wyjątkiem okresu budowy nowego kościoła pod koniec XVII wieku oraz znacznej części XIX wieku – znajduje się przy grobie świętego. Dar królewski potwierdzają zapisy źródłowe (m.in. na płycie pierwotnie umieszczonej obok grobu – zob. tablica upamiętniająca złożenie w 1684 roku przez króla Jana III Sobieskiego wotów przy grobie św. Jana Kantego w kościele św. Anny w Krakowie z Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego) i miejscowa tradycja znajdującą odzwierciedlenie w drukach z XVIII wieku i w zapisach inwentarzowych: w życiorysie św. Jana Kantego autorstwa Józefa Alojzego Putanowicza (1780) mowa jest wyraźnie, iż „zamilczeć nie można o dwóch chorągwiach [sic!] odebranych Turkom pod Wiedniem w Austrii, przez walecznego króla polskiego Jana III, i od niego zawieszonych nad ołtarzem Kantego, którego pomocy król gorącemi modlitwami wzywał wprzód, niżeli zaczął wojnę z Turkami, Jego przyczynie odnosząc otrzymane zwycięstwo”; por. też zapis w Inwentarzu kościoła parafialnego kolegiaty Stej Anny… z okresu tuż po 1825 roku (Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. S I 259, poz. VI na s. 93): „Buńczuki dwa, taśmami jedwabnymi [sic!] obwinięte z końskimi włosami, jak tradycja niesie przez Jana III króla polskiego na pamiątkę darowane”. Buńczuk znajdował się obok grobu świętego jeszcze na początku XIX wieku, potem – wedle informacji Józefa Łepkowskiego – został stamtąd usunięty i przywrócony na miejsce dopiero w 1880 roku (12 IX) po konserwacji przeprowadzonej z inicjatywy Łepkowskiego. Prace wykonał krakowski mistrz szczotkarski M. Bojarski (nie: Bojanowski – jak to błędnie podał Jerzy T. Petrus w nocie katalogowej krakowskiej wystawy na Wawelu z 1983 roku). Odnowienie – jak twierdzi Petrus – objęło także wymianę dolnego drzewca (na którym najwyraźniej odtworzono pierwotną polichromię). Niedługo później brat Józefa Łepkowskiego, Ludwik, wykonał inwentaryzację obu buńczuków w formie akwarel na kartonie (Kraków, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr inw. 8903/4 – por. Jan III Sobieski…, zob. Literatura, poz. kat. 91 na s. 29). Około 1890 roku oba buńczuki z daru Jana III (zob. buńczuk (II) z kościoła par. i kol. pw. św. Anny w Krakowie) zostały utrwalone na swych obecnych miejscach na fotografii Natana Kriegera przedstawiającej mauzoleum św. Jana z Kęt. Obecny stan zachowania obu buńczuków tylko częściowo oddaje wrażenie, jakie pierwotnie wywierała ich barwna dekoracja (por. zachowany w znacznie lepszym stanie buńczuk sprzed 1691 roku w zbiorach w Badisches Landesmuseum w Karlsruhe – Die Karlsruher…, zob. Literatura).
Oba zabytki, wielokrotnie ogólnie wzmiankowane w starszej literaturze, zostały szczegółowo opracowane przez Jerzego T. Petrusa w związku z wystawą jubileuszową poświęconą odsieczy wiedeńskiej zorganizowaną przez Zamek Królewski na Wawelu w 1983 roku.
Buńczuki to jedyne spośród wiązanych z Janem III Sobieskim zabytków zachowanych w kościele św. Anny w Krakowie, o których z całą pewnością można powiedzieć, że są darami króla. Fakt ofiarowania św. Janowi Kantemu tureckich znaków wojskowych ma znaczący wymiar ideowy i może przemawiać za tym, że buńczuki należały do osobistych trofeów zdobytych przez monarchę w czasie bitwy pod Wiedniem. Buńczuki z daru króla (lub jego rodziny) można też odnotować na Jasnej Górze (zob. buńczuk z klasztoru paulinów na Jasnej Górze), nie można ich obecności wykluczyć w katedrze na Wawelu.
Literatura:
Józef Alojzy Putanowicz, Życie, cuda i dzieje kanonizacji Ś. Jana Kantego, Kraków 1780, s. F2.
[Józef] Łepkowski, Buńczuki, „Czas”, 1880, 209 (nr z 12 IX), s. 1.
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 914, 915 na s. 204.
Eulalia Benoit, Żywot św. Jana Kantego w 500 rocznicę Jego urodzin, przełożył i uzupełnił ks. Julian Bukowski, Kraków 1890, s. 312, 347 (w obrębie dopisków Bukowskiego).
Ks. Julian Bukowski, Kościół akademicki św. Anny. Monografia historyczna, seria Biblioteka Krakowska, 17, Kraków 1900, s. 29, il. na tabl. po s. 36.
Ks. Julian Bukowski, Krótka wiadomość historyczno-artystyczna o kościele Świętej Anny w Krakowie z powodu dwóchsetlecia rocznicy poświęcenia tegoż kościoła, Kraków 1903, s. 21, il. na tabl. po s. 32.
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 228, 229 na s. 36.
Henryk Barycz, Z dziejów kościoła św. Anny w Krakowie, Kraków 1935, s. 13.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 2, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 1, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1971, vol. 1 – s. 89, vol. 3 – il. 904.
Zdzisław Żygulski jun., Trofea wiedeńskie, „Studia Wilanowskie”, T. III–IV, 1978, s. 109.
Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, wyd. II, Warszawa 1982, s. 292.
Jan III Sobieski w Uniwersytecie Jagiellońskim. Wystawa w trzechsetną rocznicę wiktorii wiedeńskiej, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego i Biblioteka Jagiellońska, Collegium Maius 2 II–28 II 1983, opracowanie katalogu Elżbieta Burda, Anna Piskorz, Kraków 1983, poz. kat. 106 na s. 34.
Zdzisław Żygulski jun., Sztuka islamu w zbiorach polskich, Warszawa 1989, s. 14–15, poz. kat. 95 na s. 31–32, il. 95 (lewy).
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 490 na s. 281–282 (notę opr. Jerzy T. Petrus).
Die Karlsruher Türkenbeute. Die „Türckische Kammer“ der Markgrafen Ludwig Wilhelm von Baden-Baden. Die Türckischen Curiositaeten der Markgrafen von Baden-Durlach, [katalog zbiorów], Badisches Landesmusum Karlsruhe, Bearbeiter von Ernst Petrasch, Reinhard Sänger, Eva Zimmermann, Hans Georg Majer, München 1991, s. 78 (w obrębie noty kat. 17 na s. 77–78, opr. Ernst Petrasch).
Michał Rożek, Peregrinatio religiosa, „Folia Historica Cracoviensia”, vol. 4–5, 1997–1998, Księga pamiątkowa dla uczczenia Ks. Prof. Bolesława Przybyszewskiego w 90. rocznicę urodzin, s. 226.
Zdzisław Żygulski jun., Tureckie trofea i imperialny styl osmański, w: tegoż, Światła Stambułu, Warszawa 1999, s. 177, il. 7 na s. 176.
Jan Samek, Uniwersytecka Kolegiata Św. Anny w Krakowie, Kraków 2000, s. 49.
Ewa Gaczoł, Natan Krieger, krakowski fotograf, „Spotkania z Zabytkami”, R. XLI, 2017, Nr 9–10 (367–368), il. 3 na s. 54.
Jerzy Żmudziński, Jan III Sobieski wraca spod Wiednia – królewskie trofea i wota w świątyniach Polski, w: Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017, s. 218–221 (wydana została także równoległa wersja niemiecka), s. 219.