Silva Rerum | 01.09.2021 Czaprak przerobiony na antepedium ma formę poziomo ułożonego prostokąta z bordiurą widoczną z boków i z dołu, która ogranicza pole główne. Pole to jest wypełnione przez trzy motywy wielkich palmet przypominających kielichy kwiatowe: środkowa ustawiona jest prosto, a boczne nachylone są ku osi środkowej. Palmety zbudowane są z wydłużonych liści i uzupełnione motywami mniejszych palmet, goździków i rozet. Bordiura wypełniona została motywem wici z dominującymi wydłużonymi liśćmi, które zostały rytmicznie rozłożone i ustawione ukośnie. Pośrodku i na końcach dolnego boku bordiury widać pewien rodzaj palmet. Wszystkie motywy ornamentalne są silnie przestylizowane i zgeometryzowane, a różnicuje je zestawienie partii srebrnych i złotych, pierwotnie wyraźniej czytelne. Powierzchnie haftu zostały przeszyte w bardzo drobne motywy geometryczne.
Antepedium pochodzi z Jasnej Góry (gdzie jego obecność potwierdza przytoczona przez Magdalenę Piwocką notatka w inwentarzu spisywanym od 1731 roku) i w bliżej nieokreślonym czasie (w XIX wieku?) zostało przekazane, wraz z grupą innych tekstylnych wyrobów pochodzących z sanktuarium jasnogórskiego, do klasztoru paulinów w Wielgomłynach. Stamtąd w 2001 roku cały ten zespół przekazany został z powrotem na Jasną Górę – jako depozyt. Wśród 35 szat znajdowały się ewidentne części kompletów jasnogórskich, co wzmacnia przekonanie, że przeważająca część zespołu zachowanego do tego czasu w Wielgomłynach, w tym antepedium, pochodzi z Jasnej Góry. Antepedium po 2001 roku stało się przedmiotem prac konserwatorskich prowadzonych w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
Antepedium zostało odkryte i zidentyfikowane jako wyrób orientalny w czasie badań prowadzonych przez zespół inwentaryzujący tkaniny jasnogórskie pod kierunkiem Heleny Hryszko. Zabytek po raz pierwszy opublikowała i krótko scharakteryzowała Magdalena Piwocka w artykule poświęconym jasnogórskiemu ornatowi wykonanemu z hilatu (zob. ornat biały z klasztoru paulinów na Jasnej Górze).
Znane są, również w zbiorach polskich, liczne czapraki także przerobione na antepedia, o identycznej dyspozycji całościowej i podobnych – choć nie identycznych – motywach ornamentalnych (por. np. dwa antepedia z kościoła w Krasnem, datowane na 2. połowę XVII wieku eksponowane na wawelskiej wystawie jubileuszowej w 1983 roku, zapewne stanowiące trofea kampanii wiedeńskiej – Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 546–547 na s. 299–300, noty opr. Magdalena Piwocka, vol. 2 – il. 338). Przesądza to o tureckiej proweniencji zabytku, który mógł należeć do darów rodziny Sobieskich (należy tu jednak zauważyć, że inne tureckie czapraki z daru Sobieskich, którymi posłużono się, wykonując szaty liturgiczne dla kościołów, reprezentowały nieco odrębny typ tego rodzaju wyrobu, głównie jeśli chodzi o ornamentykę: zob. ornat i stuła z kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja w Gniewie i inne tamże wymienione dzieła). Antepedium, pierwotnie pełniące funkcję czapraka, swoim charakterem stylowym doskonale pasuje do zespołu darów wotywnych wiązanych z królem Janem III lub jego synami. Charakterystyczne dla tego zbioru jest wyjątkowe zróżnicowanie typów wyrobów, co sugeruje intencję zgromadzenia w jednym zespole wyboru trofeów tureckich o reprezentatywnym charakterze. Takie właśnie mogło być zamierzenie ofiarodawcy, szczególnie jeśli był nim np. Jakub Sobieski, pragnący zachować w jednym publicznym miejscu – w skarbcu jasnogórskim – zbiór pamiątek dający wyobrażenie o zwycięstwach militarnych ojca. Jednak na Jasnej Górze, jak na to słusznie zwraca uwagę Piwocka, dary o orientalnej proweniencji składali także inni uczestnicy walk z Turkami (i ich rodziny).
Literatura:
Inwentarz naukowy tekstyliów jasnogórskich przygotowywany od 1997 roku przez zespół z Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Heleny Hryszko, wydruk w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
Magdalena Piwocka, A Turkish Hilat at Jasna Góra, w: Arma Virumque Cano. Profesorowi Zdzisławowi Żygulskiemu jun. w osiemdziesięciopięciolecie urodzin, Kraków 2006, s. 349, il. 13.
Helena Hryszko, Inwentaryzacja zbioru tkanin w Skarbcu Jasnej Góry. Założenia, realizacja, problemy, w: Ex voto. Studia dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i w 50. rocznicę święceń kapłańskich, redakcja naukowa Przemysław Mrozowski, Jerzy Żmudziński, Jasna Góra w Częstochowie 2012, s. 300.
Helena Hryszko, Współpraca Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych i klasztoru OO. Paulinów Jasna Góra, w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, Warszawa 2013, s. 46.