Silva Rerum | 01.09.2021 Cztery analogiczne talerze zdobione są podobną dekoracją – drobne różnice wynikają z ręcznego, dość prymitywnego wykonania. Wszystkie talerze są płaskie, z kolistymi wgłębieniami i szerokimi płaskimi kołnierzami, na których znajdują się malowane kobaltem herby: na prostokątnej, dołem lekko zaokrąglonej tarczy umieszczone jest godło Janina z trzema gwiazdami, a ponad tarczą widnieje zamknięta korona z dwoma kabłąkami, zwieńczona kulą z krzyżem. Tarcza ujęta jest od dołu w dwa przewiązane na osi liście palmy. Na talerzach widoczne są drobne plamki kobaltu i różnego rodzaju niewielkie uszkodzenia masy fajansowej
Z dużym prawdopodobieństwem można zidentyfikować te talerze jako należące do zastawy stołowej króla Jana III Sobieskiego. Przypuszczalnie stanowiły wyposażenie apartamentu królewskiego w klasztorze karmelitanek bosych w Warszawie, a po jego kasacie w 1819 roku zostały przewiezione do krakowskiego klasztoru karmelitanek na Wesołej wraz z innymi zabytkami wiązanymi z rodziną Sobieskich (zob. makata (I) i (II) z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie, obicia z daru króla Jana III Sobieskiego z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie).
Istnienie zabytków zostało ujawnione w związku z wystawą poświęconą jubileuszowi obecności karmelitanek bosych w Polsce, zorganizowaną w 2012 roku w Krakowie. Zabytki opublikowała i trafnie zidentyfikowała autorka wystawy i katalogu Joanna Daranowska-Łukaszewska.
O tym, że w tym przypadku herb odnosi się bezpośrednio do osoby króla, świadczy nie tylko korona nad tarczą, ale także specyficzna forma godła herbu Janina ozdobionego trzema gwiazdami. Jest to niewątpliwie tzw. Tarcza Sobieskiego – Scutum Sobiescianum – nazwa konstelacji gwiazd, nadana przez słynnego astronoma Jana Heweliusza na cześć zwycięstwa króla po Wiedniem. Konstelacja liczyła łącznie siedem gwiazd, z których cztery pokrywały się z obramieniem tarczy stanowiącej godło herbu Janina (stąd nie zawsze je przedstawiano), trzy zaś widoczne były w jej polu (por. Karolina Targosz, Heweliusz, Jan III i Tarcza Sobieskiego, „Studia Wilanowskie”, XVI, 2009, s. 76–83).
Wiadomo, że w klasztorze karmelitanek warszawskich znajdował się apartament Sobieskich – rodzina królewska była silnie związana z tym konwentem. W tej sytuacji obecność w klasztorze talerzy z zastawy królewskiej wydaje się zupełnie naturalna – znane są inne, przechowywane tamże pamiątki, które łączone były z Janem III, a potem rozprzedano je bądź przewieziono do Krakowa (por. makata (I) i makata (II) z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie, obicia z daru króla Jana III Sobieskiego z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie). Miejscem wykonania talerzy był prawdopodobnie Solec pod Warszawą lub może raczej Żółkiew, gdzie w czasach króla istniały popierane przez niego warsztaty wykonujące ceramikę zdobioną na wzór fajansów z Delft (por. Tadeusz Mańkowski, Dzieje wytwórni ceramicznych w Glińsku i Żółkwi, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. IX, 1947, Nr 3/4, s. 244–248). W publikowanych inwentarzach zamku żółkiewskiego z 1738 roku pojawiają się liczne „farfurowe” (jak określano podówczas fajanse) czary, misy itp., w tym np. „tac farfurowych 2, z herbem królewskim” (M. Gębarowicz [zebrał i opracował], Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI–XVIII wieku, seria Źródła do Dziejów Sztuki Polskiej, pod redakcją Andrzeja Ryszkiewicza, T. III, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 169). Popularność zdobionej kobaltem zastawy stołowej ma niewątpliwie wiele wspólnego z modą na fajansowe płytki holenderskie pokrywające ściany wnętrz pałacowych – wiele przemawia za tym, że moda na nie w Polsce mogła zostać zapoczątkowana przez Sobieskich (zob. Piotr Oczko, Jan Pluis, Gabinet Farfurowy w Pałacu w Wilanowie. Studium historyczno-ikonograficzne, Warszawa 2013, s. 56–57, 64–65; Katarzyna Przywoźna-Leśniak, O początkach mody na „delfty” na terenie Rzeczypospolitej – rezydencje Jana III Sobieskiego w Żółkwi, Jaworowie i Wilanowie, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LXXV, 2013, Nr 3, s. 425–436).
Literatura:
Mam ja skarb mam… Katalog. Wystawa z okazji 400 lat pobytu Karmelitanek Bosych w Polsce, Muzeum Archeologiczne w Krakowie, maj–wrzesień 2012, Kraków 2012, poz. kat. X/21–24 na s. 156 (notę opr. Joanna Daranowska-Łukaszewska).
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 241, il. 5 na s. 238.