Silva Rerum | 01.09.2021 Głownia szabli wykonana ze stali damasceńskiej inkrustowanej złotem i z ołowiu pochodzi z 1. połowy XVII wieku z Persji (?). Długość zabytku to 83 cm, a jego szerokość u nasady to 3,8 cm. Obiekt jest przechowywany w Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie (Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. 3939).
Głownia szabli, pozbawiona rękojeści, jest lekko zakrzywiona i gładka. Sztych jest obosieczny i ma płaski trzpień służący do montowania rękojeści. Wzdłuż tylca głownia posiada trzy podłużne otwory z przesuwającymi się kulkami śrutu (poza środkowym otworem, który obecnie jest pusty). Po obu stronach, w połowie długości głownia jest zdobiona motywem symetrycznej wici roślinnej. Pomiędzy otworami ze śrutem znajdują się podłużne kartusze z napisami (po cztery kartusze z każdej strony), a na awersie dwa medaliony kończyste, także z napisami. Inskrypcje o treści religijnej (fragmenty Koranu, sura druga Krowa, werset 255, tzw. Werset Tronu) odczytane zostały tylko częściowo (przytacza je Jerzy T. Petrus w nocie dotyczącej zabytku w publikacji Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura). Na tylcu widnieje napis: „Po Oswobodzeniu Wiednia przez Jana III, Bogu Rodzicy w Lorecie Poświęcony R. P. MDCLXXXVII”. Głownia w połowie była przełamana i jest zlutowana.
Podobnie jak w przypadku chorągwi spod Parkanów (zob. chorągiew typu „zulfikarowego” z Zamku Królewskiego na Wawelu), dzieje szabli, poza początkowym okresem bezpośrednio po bitwie wiedeńskiej, w większości są dobrze rozpoznane. Jerzy T. Petrus hipotetycznie łączył zabytek ze wspominaną przez tureckie źródła kosztowną szablą, którą Kara Mustafa otrzymał od sułtana w związku z nominacją na wodza wyprawy. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach Sobieski przekazał ją do sanktuarium (napis – nie jest pewne z jakiego okresu – sugeruje datę „1687”). Do końca XVIII wieku ofiarowanie szabli nie znalazło odbicia w źródłach i publikacjach, także polskich, informujących o darach zachowanych w Loreto. Na miejscu istniała jednak silna tradycja wiążąca szablę z Sobieskim. W czasie pobytu wojsk polskich w Loreto w 1798 roku szabli już tam nie było. Poszukiwania zainicjowane przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego doprowadziły do odnalezienia szabli (pozbawionej już kosztownej oprawy) u Liboria Angelucciego, konsula republiki rzymskiej (powołanej w marcu 1798 roku pod wpływem francuskim), który w czasie uroczystości na Kapitolu w czerwcu 1798 roku przekazał ją Dąbrowskiemu, a ten ofiarował ją następnie Tadeuszowi Kościuszce (gdy szabla znajdowała się w posiadaniu tego ostatniego, została złamana i naprawiona). W 1817 roku Kościuszko przekazał głownię Teofili z Zamoyskich Sapieżynie z przeznaczeniem dla jej syna, Leona Sapiehy (w zbiorach wawelskich znajduje się oryginalny list naczelnika w tej sprawie z 19 VIII 1817 roku). Do 1939 roku szabla przechowywana była u Sapiehów w Krasiczynie, potem w pałacu arcybiskupim w Krakowie, skąd w 1952 roku zarekwirowana została przez Urząd Bezpieczeństwa i w 1954 przekazana na Wawel, gdzie miała status depozytu. W 1998 roku Michał Sapieha ofiarował ją do zbiorów zamkowych.
Zabytek był wielokrotnie wzmiankowany. Najszerzej omówiony został przez Jerzego T. Petrusa w nocie w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej poświęconej odsieczy wiedeńskiej z 1983 roku.
Mimo skromnej obecnie formy głownia jest jedną z najcenniejszych pamiątek historycznych związanych z dziejami Polski. Identyfikacja zabytku nie była kwestionowana. Szabla, która pierwotnie z pewnością miała bogatą oprawę i kameryzowaną rękojeść, musiała prezentować się bardziej okazale. Niedbałe (może wynikające z nieznajomości pisma) wykonanie napisów – traktowanych bardziej jak ornament – sugeruje, że głownia powstała poza głównymi ośrodkami tureckimi. Jerzy T. Petrus – także ze względu na wysoką jakość stali – sugerował jej perskie pochodzenie. Interesującym motywem w konstrukcji głowni są podłużne otwory, które obecnie wypełnione są śrutem (nie miały one – wbrew niektórym opiniom – żadnego znaczenia dla siły rażenia szabli), a pierwotnie, na co wskazują niebudzące wątpliwości analogie, wypełnione były perłami – być może miało to indyjską genezę. Warto jeszcze odnotować fakt, że w XIX wieku tradycję loretańską związano mylnie z szablą, która wcześniej była własnością generała Dąbrowskiego, a potem znalazła się w Ermitażu.
Literatura:
Jenerała Henryka Dąbrowskiego Pamiętnik wojskowy Legionów Polskich we Włoszech, Poznań 1864, s. 46–47.
[X. Y.], O szabli Sobieskiego znajdującej się w Petersburgu, „Czas”, 1883, Nr 159, s. 1–2.
[B. M.], Szabla Sobieskiego, „Gazeta Narodowa”, XXII, 1883, nr 203.
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 880 na s. 196.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, [album wystawy], Kraków 1884, Objaśnienia – s. 10 (poz. 880), tabl. XXIII (oznaczona numerem katalogu).
Franciszek Pułaski, Sztandar turecki spod Parkanów. Dar Sobieskiego dla Innocentego XI, seria Pamiątki Polskie na Obczyźnie, III, Warszawa 1907, s. 35–36, il. 3.
Jan Pachoński, Dwie najsłynniejsze chorągwie zdobyte na Turkach przez Jana III w 1683 roku, „Kurier Literacko-Naukowy”, Nr 28, [dodatek do:] „Ilustrowany Kurier Codzienny”, 1933, Nr 189 z 10 VII, s. II.
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. 225 na s. 35.
Zdzisław Żygulski jun., Wschód w zbiorach wawelskich. Uwagi w związku z wystawą, „Przegląd Orientalistyczny”, 1960, Nr 4 (36), s. 430.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 1, Wawel, red. Jerzy Szablowski, Warszawa 1965, vol. 1 – s. 155.
Zdzisław Żygulski jun., Chorągwie tureckie w Polsce na tle ogólnej problematyki przedmiotu, „Studia do Dziejów Wawelu”, III, 1968, s. 421, przypis 194 na s. 445, przypis 204 na s. 446.
Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. Jerzy Szablowski, Andrzej Fischinger, wyd. I, Warszawa 1969, s. 33.
A Magyar-Lengyel kapcsolatok 1000 eve – 1000 lat związków węgiersko-polskich, [katalog wystawy], Magyar Nemzeti Muzeum, Budapest 1970, poz. kat. 278 na s. 45.
Czesław Jarnuszkiewicz, Szabla wschodnia i jej typy narodowe, Londyn 1973, s. 26, przypis 29 na s. 82.
Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. Jerzy Szablowski, Andrzej Fischinger, wyd. II, Warszawa 1975, s. 36.
Jan Pachoński, Legiony Polskie. Prawda i legenda (1794–1807), T. II, Warszawa 1976, s. 147–148.
Jerzy T. Petrus, Maria Piątkiewicz-Dereniowa, Magdalena Piwocka, Wschód w zbiorach wawelskich, Kraków 1976, s. 62.
Jerzy T. Petrus, Maria Piątkiewicz-Dereniowa, Magdalena Piwocka, Wschód w zbiorach wawelskich. Przewodnik, Kraków 1988, s. 52.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 492 na s. 282–284 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 320.
Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. Jerzy Szablowski, Warszawa 1990, s. 41 (Jerzy Szablowski, Wstęp).
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach wawelskich (Zamek Królewski i Katedra), w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 64.
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, w: Pamięć o wiedeńskiej odsieczy. Wystawa w 325 rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, wrzesień–grudzień 2008, Kraków 2008, s. 12–13.
Magdalena Piwocka, Wawel. Sztuka Wschodu, Kraków 2008, s. nlb. 16.
Sapiehowie. Kolekcjonerzy i mecenasi, Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Katalog wystawy, 4 października–31 grudnia 2011, Kraków 2011, poz. kat. 146 na s. 307 (notę opr. Krzysztof J. Czyżewski).
Magdalena Piwocka, Wawelska kolekcja namiotów, w: Namiot turecki w zbiorach wawelskich, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Wystawa, czerwiec–wrzesień 2013, Kraków 2013, s. 27.
Jarosław Pietrzak, Kult loretański w kręgu rodziny Sobieskich – między religijnością a propagandą, „Studia Wilanowskie”, XXI, 2014, s. 110.
Żaneta Niedbała, Zamek w Krasiczynie – dom rodzinny księcia kardynała Adama Sapiehy. Wpływ środowiska rodzinnego na jego postawę życiową, w: Przywrócić pamięci. 150. rocznica urodzin księcia kardynała Adama Stefana Sapiehy (1867–1951), redakcja naukowa Marcin Marynowski i ks. Jacek Urban, Przemyśl 2017, s. 22–23.
Jerzy Żmudziński, Jan III Sobieski wraca spod Wiednia – królewskie trofea i wota w świątyniach Polski, w: Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017, s. 219 (wydana została także równoległa wersja niemiecka).