© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. Herb Sobieskich – Janina – oraz wpis Marka i Jana Sobieskich w księdze Bractwa Świętych Aniołów Stróżów z klasztoru paulinów na Jasnej Górze

Na stronie księgi obramowanej podwójną ramką, tuż poniżej połowy jej wysokości, jeden nad drugim umieszczone są dwa podpisy sporządzone atramentem: „Marek Sobieski | Jan Sobieski”. Ponad podpisami widnieje tarcza z herbem Janina: w czerwonym polu przedstawiona jest symetryczna tarcza w kolorze szaroniebieskim (zapewne oddającym srebro). Krawędzie godła są powycinane i górą zawinięte. Całość została obramowana bogatym kartuszem: złota ramka otaczająca pole z godłem powtarza jego kształt, a dalej na zewnątrz widoczne są: u góry – hełm turniejowy o takim kolorze jak godło, natomiast po bokach – symetrycznie rozłożone labry tegoż koloru oraz labry złote podbite czerwienią. Ponad hełmem znajduje się otwarta złota korona zdobiona kamieniami w kolorach białym i czerwonym, po bokach przedstawiono dwie jasnoniebieskie wstęgi, a u szczytu pęk siedmiu pawich piór w dwóch rzędach (pióra są zielone, na końcach zdobione kolorem niebieskim i żółtym). Na stronie, poniżej podpisów Sobieskich, widnieją autografy pięciu innych osób, w tym jeden z datą „1640”.

Istnienie takiego wpisu i herbu Janina w literaturze naukowej sygnalizowała jedynie s. Urszula Borkowska (nie zauważył go natomiast monografista zagadnienia, ks. Jan Związek: zob. tenże, Pielgrzymki Jana III Sobieskiego na Jasną Górę, „Studia Claromontana” T. 4, 1983, s. 157 i n.).

Wedle siostry Borkowskiej Sobiescy mogli dokonać wpisu do księgi prestiżowego bractwa jasnogórskiego w czasie swojego nieudokumentowanego pobytu na Jasnej Górze albo w czasie studiów w Krakowie (badaczka przywołuje daty 1643–1646), albo przy wyjeździe w podróż zagraniczną lub powrocie z niej (1646–1648); terminus ante quem wyznacza moment śmierci Marka w 1652 roku. Przypuszczalnie jednak podpisy złożone zostały w 1640 roku: na karcie widnieje także wpis trudnego do zidentyfikowania mężczyzny o imieniu Stanisław (Zajkowski?) z datą „1640”, a wiadomo, że w tymże roku bracia Sobiescy rozpoczęli naukę w Kolegium Nowodworskiego w Krakowie, do którego przybyli w lutym lub marcu (zob. Henryk Barycz, Rzecz o studiach w Krakowie dwóch generacji Sobieskich, seria Biblioteka Krakowska, 124, Kraków-Wrocław 1984, s. 24). Wydaje się prawdopodobne, że przed rozpoczęciem nauki odbyli pielgrzymkę na Jasną Górę (warto jednak zauważyć, że wśród kilku podpisów innych osób uwiecznionych na tej samej stronie księgi nie da się zidentyfikować opiekunów, którzy z woli ojca towarzyszyli jego synom; ich nazwiska zestawia Barycz, zob. tenże, Rzecz o studiach…, s. 27–28). Jan Sobieski miał podówczas skończone 10 lat, choć podpis nie sprawia wrażenia autografu dziecka (jednak o tym, że w tych latach podpis przyszłego monarchy zmieniał się, świadczy nieco odmienny, choć równie „dorosły” autograf w zachowanym w Bibliotece Narodowej w Warszawie zeszycie szkolnym młodego Jana Sobieskiego (sygn. Rps BN II. 3196), zawierającym ćwiczenia retoryczne, datowanym na rok szkolny 1641/1642 (zob. Barbara Milewska-Waźbińska, Szkolna edukacja Jana Sobieskiego w duchu humanizmu chrześcijańskiego i obywatelskiego, w: Primus Inter Pares. Pierwszy wśród równych czyli opowieść o królu Janie III, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 24 kwietnia–30 września 2013, Warszawa 2013, il. na s. 25). W każdym razie jest to prawdopodobnie najwcześniejszy zachowany podpis królewski i równocześnie najstarsza po nim pamiątka w zbiorach kościelnych w Polsce.

Bractwo Świętych Aniołów Stróżów było w Polsce bardzo znaną kongregacją religijną, a w jego księdze widnieją podpisy wielu znanych osób, w tym członków rodziny królewskiej Wazów (zob. Jasna Góra w dobie potopu. Sanktuarium Matki Bożej za Wazów (1587–1668). Księga jubileuszu 350-lecia obrony Jasnej Góry, [katalog wystawy], pod redakcją Jana Golonki OSPPE i Jerzego Żmudzińskiego, Jasna Góra w Częstochowie 2005, poz. kat. II/2 na s. 158). Przy wpisach znaczniejszych osób po ich pobycie na Jasnej Górze domalowywane były ozdobne tarcze herbowe, na które najprawdopodobniej od początku przewidziane było miejsce. W przypadku młodych Sobieskich o dodaniu herbu zadecydowała oczywiście ranga ich ojca, a nie ich samych: Jakub niedługo po tym wpisie, a tuż przed śmiercią obdarzony został kasztelanią krakowską, najwyższym urzędem w państwie. Herb Janina przedstawiony na tarczy zgodny jest z wcześniejszą praktyką heraldyczną: tarcza jest symetryczna, podczas gdy za czasów króla wyobrażano tarczę już innego typu (na temat herbu Janina we wcześniejszym okresie por. Józef Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001, s. 104–105, il. na s. 118–119). Pod względem formy kartusza i godła miniatura w księdze jasnogórskiej może być porównywana w herbem Jana III zamieszczonym na jednokartkowym druku zawierającym heraldyczny utwór Aegidiusa Straucha opublikowany w Gdańsku w 1674 roku, po elekcji króla (zob. Edmund Kotarski, Muza gdańska Janowi Sobieskiemu 1673–1696, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 15, il. 2 na s. 16).


Literatura:

Urszula Borkowska OSU, Królowie polscy a Jasna Góra od czasów Jana Kazimierza do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Studia Claromontana”, T. 6, 1985, s. 74.

Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Zabytki sztuki Jasnej Góry. Architektura. Rzeźba. Malarstwo, Katowice 2009, il. 834 na s. 510.