Silva Rerum | 01.09.2021 Na powierzchni kapy, jej kaptura oraz dalmatyk, na czerwonym tle znajdują się duże, zróżnicowane pod względem wymiarów (na dalmatykach drobniejsze) motywy symetrycznie rozłożonej, koliście skręconej wici, którą wzbogacają liście i przestylizowane kielichy kwiatów (w typie tulipanów i orlików). Na pionowych osiach głównej powierzchni kapy i dalmatyk wić rozkłada się na boki, odchodząc od układów kandelabrowych utworzonych z analogicznych motywów roślinnych. Podziały na komplecie przeprowadzono za pomocą haftowanych bordiur oraz dodanych, późniejszych galonów w kilku rodzajach; na dalmatykach części galonów brakuje. Pośrodku kaptura kapy naszyty został wykonany osobno kartusz herbowy pod koroną. Czteropolowa tarcza zawiera herby (począwszy od heraldycznie prawego pola u góry): Sas (Jana Daniłowicza – ojca fundatorki kompletu, Teofili), Lubicz (jej matki Zofii z Żółkiewskich, córki hetmana Stanisława Żółkiewskiego), Topór (jej babki, Katarzyny z Tarłów) oraz Herburt (własny jej prababki, Katarzyny z Herburtów). Wszystkie elementy kompletu mają podszewki z niebieskiego płótna bawełnianego z XVIII wieku, na którym widnieją napisy wykonane tuszem: „JNo 5” na kapie oraz „JNo 21” (i „No 21”) na dalmatykach. Tamże naszyte zostały nowsze kawałki materiału z napisem: „własność Konwentu. | OO. Dominikanów. | w Żółkwi”, również wykonanym tuszem.
Komplet, jak o tym świadczy herb na kapie, został po 1653 roku ofiarowany dominikanom żółkiewskim przez fundatorkę ich klasztoru, Teofilę z Daniłowiczów Sobieską (1607–1661), matkę króla Jana III Sobieskiego – o okolicznościach fundacji zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie.
Wszystkie elementy kompletu fundacji Teofili Sobieskiej zostały uwzględnione w najstarszym znanym inwentarzu kościoła z 1698 roku. Kapę i dalmatyki trzeba identyfikować z zapisami: „kapa atłasowa czerwona złotem haftowana” oraz tegoż koloru „dalmatyki złotem haftowane atłasowe, de integro” (Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory…, zob. Literatura, s. 126). Niezachowany ornat zapisany został jako czerwony: „ornat na atłasie złotem haftowany, de integro” (tamże, s. 125). Nie budzi wątpliwości identyfikacja antepedium (wśród paramentów czerwonych), które pojawia się w tym inwentarzu: „antepedium atłasowe, złotem haftowane, wielkie, z herbem J.Mci Dominae Fundatorki” (tamże, s. 127). Możliwe również, że inne elementy kompletu (stuła, welum, palka, bursa) wymienione zostały w odpowiednich częściach inwentarza (tamże, s. 128–129). Trudno powiedzieć, czy wymieniona jako biała palka „złotem i jedwabiem haftowana 1, z herbem J.Mci Domiane Fundatorki” (tamże, s. 128) stanowiła odrębną fundację, czy też palkę z opisywanego kompletu zapisano pod tym kolorem.
Cały komplet fundacji matki króla został uwzględniony w inwentarzu z 1797 roku: „garnitur karmazynowy atłasowy, złotem haftowany, z blaszkami i galonami złotymi, płótnem niebieskim podszyty. Na większych sztukach są herby familii Sobieskich, to jest ornat, kapa z haftami srebrnymi, antepedium, dalmatyk 2, stuł 2, manipularzów 3, velum, bursa, palka szt. ... 13” (tamże, s. 139). Informacja o herbach może być myląca, gdyż w kartuszu zachowanym na kapie, w czterodzielnej tarczy umieszczono herby Daniłowiczów, Żółkiewskich, Tarłów i Herburtów, a nie ma herbu męża fundatorki (co zdarzało się wtedy, gdy chciano podkreślić bardziej honorowe parantele osoby, której herb dotyczył). Można z tego wnioskować, że tak ważne części kompletu jak ornat i antepedium zostały zatracone zapewne w XIX wieku. Stan zachowania istniejących elementów garnituru świadczy o tym, że były one w tym czasie przerabiane. Na temat innych fundacji Teofili Sobieskiej dla żółkiewskich dominikanów, w tym szat liturgicznych, zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie. Opisane części kompletu po 1944 roku zostały wywiezione z klasztoru żółkiewskiego na zachód i ostatecznie trafiły do klasztoru dominikanów w Krakowie. Kapa z kompletu, jako znajdująca się w lepszym stanie, była prezentowana na wystawach – w 1983 roku na Wawelu i w 1996 roku w Wilanowie. W tekście Katalogu zabytków sztuki w Polsce… (zob. Literatura, s. 186) podano informację, że dalmatyki były „poprute”.
Komplet fundacji Teofili Sobieskiej nie był omawiany w literaturze w okresie, kiedy znajdował się w Żółkwi. Pierwszą informację o nim zawierał wydany w 1978 roku Katalog zabytków sztuki w Polsce…, w którym mylnie podano, że jego fundatorem był hetman Stanisław Żółkiewski. Kapa z kompletu została szczegółowo opracowana przez Magdalenę Piwocką w katalogu jubileuszowej wystawy wawelskiej z 1983 roku. Ustalenia autorki, które zachowały swą aktualność, odnoszą się także do pary dalmatyk, wykonanych w tym samym czasie i w tym samym warsztacie.
Komplet został sporządzony zapewne w polskim warsztacie hafciarskim, stojącym na bardzo wysokim poziomie, który – jak wykazała Piwocka – korzystał z zachodnioeuropejskich wzorników ornamentalnych z początków XVII wieku oraz inspirował się włoskimi tkaninami odzieżowymi z tego okresu. Pewna odrębność tych haftów od przeciętnej polskiej produkcji sugeruje, że warto jeszcze raz rozważyć, czy komplet nie mógł być dziełem importowanym.
Literatura:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 3, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1978, vol. 1 – Tekst, s. 186, Paramenty czerwone, poz. 1.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 138 na s. 153 (kapa; notę opr. Magdalena Piwocka), vol. 2 – il. 96.
Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 2, Kraków 1994, s. 106, 116, 123, 126, il. 217–219.
Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 105 na s. 64 (kapa; notę opr. Anna Kwiatkowska), il. na s. 165.