Silva Rerum | 01.09.2021 Obraz powstał pod koniec XVII wieku w Polsce (we Lwowie lub w Żółkwi?). Został namalowany farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 110,5 x 85,5 cm.
Kopia dość wiernie powtarza portret Teofili Sobieskiej znajdujący się dawniej w klasztorze w Żółkwi (por. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie). Zauważalne są jednak niewielkie różnice (m.in. nieco inne są proporcje postaci i tła, brak też kotary w tle, po lewej). W prawym górnym narożniku pola obrazu widnieje inskrypcja (odmienna niż na oryginale): „ILLUSTRISSIMA & EXCEL[LEN]T[ISSI]MA | D[OMI]NA THEOPHILA SOBIESKA | CASTELLANA CRACOVIE[N]SIS | FUNDATRIX. | Animam piissimam Deo reddidit | 27 Novembris 1661. Anno. | AEtatis suae 54. | quiescit in Ecclesia Nostra”. Na obrazie dodatkowo pojawiają się inskrypcje dotyczące kolejnych restauracji: na odwrocie płótna – „Restaurował | za | przeorstwa | X Humb[erta] Janaczek [imię i nazwisko obecnie w większości zasłonięte środkową listwą krosna] | art[ysta] malarz J[ulian] Kruczkowski | 1899”; na wspomnianej listwie krosna – „RESTAUROWAŁ w r[oku] 1910 MARCELI HARASIMOWICZ”; tamże widoczne są też dwie pieczęcie lakowe klasztoru żółkiewskiego.
Obraz, pierwotnie przechowywany w konwencie dominikanów w Żółkwi, stanowi najstarszą z kilku kopii oryginału datowanego na około 1652–1661 rok, który został ofiarowany przez fundatorkę do tego klasztoru (zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie). Kopia pochodzi jeszcze „z epoki”, to znaczy można ją datować na czasy króla Jana III Sobieskiego. Dzieło było przynajmniej dwukrotnie restaurowane na przełomie XIX i XX wieku, co dokumentują napisy na odwrocie. Po II wojnie światowej obraz przewieziony został do krakowskiego konwentu dominikanów.
Obraz został odkryty w zbiorach krakowskich i był kilkakrotnie wzmiankowany – wśród innych kopii portretu matki Jana III Sobieskiego – przez Jerzego T. Petrusa (który początkowo, po zidentyfikowaniu dzieła w zbiorach krakowskiego klasztoru dominikanów, uważał obraz za znany z literatury oryginał portretu Teofili Sobieskiej ofiarowany przez nią do klasztoru w Żółkwi).
Kopia odznacza się pewnymi walorami artystycznymi, dość dobrze powtarzającymi cechy oryginału. W klasztorze żółkiewskim potrzebnych było niewątpliwie kilka kopii portretu fundatorki, a inwentarz z 1790 roku wymienia trzy tego rodzaju wizerunki (Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory…, zob. Literatura, s. 133–134). Portret matki króla – przede wszystkim oryginał (zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie) – był rozpowszechniany, przy czym co najmniej raz wykonano powtórzenie w oparciu o omawianą tu kopię – jej restaurator, Marceli Harasimowicz (1859–1935), przy okazji odnawiania dzieła wykonał taką „kopię z kopii”, zachowaną w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu i datowaną na 1909 rok (zob. Ewa Houszka, Piotr Łukaszewicz, Malarstwo polskie od baroku do modernizmu. Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2013, poz. kat. 154 na s. 88).
Literatura:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 3, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1978, vol. 1 – s. 160, Portrety, poz. 5 (podane w tekście informacje o odnowieniu obrazu pozwalają zidentyfikować portret wzmiankowany w katalogu jako kopię, a nie oryginał – kwestię tej pomyłki wyjaśnił Jerzy T. Petrus w publikacji z 1984 roku – zob. niżej).
Teresa Pocheć-Perkowska, Portrety Jana III Sobieskiego i Jego rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wilanowa, Muzeum Narodowe w Warszawie Oddział w Wilanowie [1983], Warszawa 1983, s. 31 (w obrębie noty poz. kat. 2, ale błędnie uznany za oryginał – por. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie – skomplikowaną kwestię tych pomyłek wyjaśnił Jerzy T. Petrus w publikacji z 1984 roku, zob. niżej).
Jerzy T. Petrus, Nad „Portretami Sobieskich” w związku z katalogiem wilanowskiej wystawy, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XLVI, 1984, Nr 2–3, s. 299.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – s. 126 (notę opr. Jerzy T. Petrus) (w tekście noty poz. kat. 92 poświęconej oryginałowi – zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie).
Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 2, Kraków 1994, s. 110, 116, 133–134 – w tekście cytowanego inwentarza wzmiankowane są zapewne oryginał i kopie, il. 295.
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017 (wydana została także równoległa wersja niemiecka), poz. kat. 11 na s. 82 (notę opr. Jerzy Żmudziński), il. na s. 83.