Silva Rerum | 01.09.2021 Łańcuch o długości 146 cm powstał w 2. połowie XVII wieku (przed około 1676 rokiem) w Turcji (?). Został wykonany ze złota i srebra.
Łańcuch składa się z mniejszych i większych prostokątnych ogniw wykonanych z szerokiej taśmy. Każde ogniwo dekorowane jest dwiema rozetkami zbudowanymi z czterech kulek. Łańcuch pozbawiony jest ozdobnego zapięcia – w jego miejsce wstawiona została prosta pętla z drutu. Do łańcucha dołączona jest szeroka obrączka z napisem „Krola Jana”.
Łańcuch można identyfikować z ozdobą stroju używaną przez króla Jana III Sobieskiego i dającą się dostrzec na jego portretach począwszy od około 1676 roku. Łańcuch został umieszczony w trumnie po śmierci monarchy w 1696 roku i wyjęty z niej przez Tadeusza Czackiego w czasie otwierania grobów królewskich na Wawelu w 1791 roku. Następnie przechowywany był w zbiorach Czackiego w Porycku, a przed 1815 roku został nabyty przez Izabelę Czartoryską do zbiorów puławskich. Umieszczono go w Świątyni Sybilli, w tzw. Szkatule Królewskiej. Zabytek pozostawał w zbiorach Czartoryskich – w Paryżu (po 1831 roku) i w Krakowie (od 1876 roku) – aż do 1929 roku, kiedy to Adam Ludwik Czartoryski zwrócił łańcuch do skarbca katedry na Wawelu, co uchroniło pamiątkę przed niemieckim rabunkiem zabytków szkatuły w 1939 roku. Przy łańcuchu zachowała się obrączka z napisem, która została dodana w czasie, gdy zabytek znajdował się w Puławach (w okresie przechowywania w zbiorach Czartoryskich uchodził on za łańcuch od ładownicy monarchy – tak jest też określany w starszej literaturze).
Zabytek był kilkakrotnie eksponowany na wystawach i wzmiankowany w literaturze. Najgruntowniejsze jego opracowanie zawiera nota autorstwa Magdaleny Piwockiej w katalogu wawelskiej wystawy z 2000 roku, w której dokonano pełnego rozpoznania zabytku, m.in. wskazano portrety króla, na których prawdopodobnie wyobrażono omawiany łańcuch (tezy tam zawarte powtarza opracowanie poświęcone klejnotom w Polsce autorstwa Dariusza Nowackiego i Magdaleny Piwockiej).
Łańcuch był niewątpliwie ozdobą stroju (co zaświadcza ikonografia portretowa) i musiał należeć do ulubionych przedmiotów monarchy, skoro włożono go do trumny bezpośrednio po śmierci króla. Nietypowa forma zdobienia ogniw łańcucha spowodowała, że uznano go za wyrób turecki (zapewne biorąc pod uwagę gust Sobieskiego – co nie jest jednak rozstrzygające). Dotąd nie wskazano jednak żadnej analogii dla tego wyrobu, w związku z tym wszelkie spekulacje na temat ewentualnego pochodzenia łańcucha ze zdobyczy wojennych króla są pozbawione podstaw.
Literatura:
Exposition de 1865, Palais de l’Industrie. Musée Rétrospectif. Salle polonaise, [katalog wystawy], Paris 1865, poz. kat. 76 na s. 8.
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 69 na s. 17.
Jerzy T. Petrus, O “prywatnych” portretach Jana III, „Folia Historiae Artium”, T. XXI, 1985, s. 140.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 125 na s. 145 (notę opr. Andrzej Fischinger), vol. 2 – il. 129.
Aldona Sołtysówna, Złotnictwo skarbca i katedry na Wawelu, Kraków 1993, s. 56.
Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 116 na s. 171 (notę opr. Krystyna Gutowska-Dudek).
Wawel 1000–2000. Wystawa jubileuszowa, Katalog, 1, Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry, Zamek Królewski na Wawelu, maj–lipiec 2000, Katedra krakowska – biskupia, królewska, narodowa, Muzeum Katedralne na Wawelu, maj–wrzesień 2000, Kraków 2000, poz. kat. I/85 na s. 124 (notę opr. Magdalena Piwocka); 3, Ilustracje, Kraków 2000, il. 110.
Corpus inscriptionum Poloniae, 8, Województwo krakowskie, red. Zbigniew Perzanowski, 1, Katedra krakowska na Wawelu, wydała, wstępem i komentarzem opatrzyła Agnieszka Perzanowska, red. Roman Maria Zawadzki, Kraków 2002, poz. 138 na s. 340.
Ryszard Skowron, O powrót na Wawel królewskich pamiątek ze zbiorów książąt Czartoryskich, „Studia Waweliana”, XI/XII, 2002/2003, s. 276, 279.
Droga do Watykanu. I. Kraków a Stolica Apostolska – Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, II. Jan Paweł II – w 30. rocznicę wyboru na stolicę św. Piotra – Muzeum Archidiecezjalne Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie, Katalog wystawy, Kraków 2008, poz. kat. III.14 na s. 119 (notę opr. Elżbieta Macioł).
Aldona Sołtysówna, Co przetrwało po Janie III i Marysieńce, „Kraków. Miesięcznik Społeczno-Kulturalny”, 2008, Nr 9 (47), s. 36.
Ks. Jacek Urban, Katedra na Wawelu po 1918 roku, Kraków 2008, s. 226.
Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka [tekst], Michał Grychowski [zdjęcia], Klejnoty w dawnej Polsce, Warszawa 2011, s. 77–78, il. na s. 76–77.