Silva Rerum | 01.09.2021 Makata (oznaczona w inwentarzu jasnogórskim numerem TK62) o formie poziomo ułożonego prostokąta została zszyta z dziesięciu ustawionych pionowo brytów w zasadniczym kolorze czerwonym. Poszczególne bryty są rozdzielone pasami w kolorze jasnokremowym, a całość otoczona jest bordiurą z pasów jasnokremowych i zielonych. Bryty podstawowe zdobione są motywami wysmukłych arkad na kręconych kolumienkach zwieńczonych wielolistnymi łukami. W arkadach, u góry widnieją lampy meczetowe, a niżej, na przemian, po dwie ośmioramienne gwiazdy (tzw. pieczęcie Salomona) i dwa wazony z bukietami. W wolnych miejscach umieszczona została wić, m.in. z motywami goździka, tulipana i lotosu. U dołu znajdują się rzędy cyprysów, a w obramowaniach motywy falistych wici. Ornamenty częściowo cechuje stylizacja wskazująca na wpływy sztuki zachodnioeuropejskiej (renesansowej). W brytach podstawowych na czerwonym tle widnieją motywy w kolorze kremowym z drobnymi akcentami jasnozielonymi, jasnoniebieskimi i białymi (widoczne jest zróżnicowanie w obrębie dwóch typów brytów zestawionych naprzemiennie w obrębie makaty: typy te posiadają dekorację o tym samym charakterze, różnice widoczne są tylko w obrębie kolorystyki w partiach motywów o drugorzędnym znaczeniu). Podobne drobne akcenty kolorystyczne są widoczne w pasach obramowań.
Choć nie ma na to bezpośredniego dowodu w źródłach pisanych, można jednak hipotetycznie przyjąć, że makata – podobnie jak i pozostałe tego typu zabytki w zbiorze jasnogórskim ( zob. makata (II) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, zespół trzech makat z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i makata (III) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze) – należy do trofeów Jana III Sobieskiego i została przekazana jako dar na Jasną Górę albo przez samego króla, albo przez jednego z jego synów (istnienie w polskich zbiorach analogicznych egzemplarzy o proweniencji związanej z kampanią wiedeńską wzmacnia to przekonanie – zob. niżej).
Makata była prawdopodobnie wzmiankowana w inwentarzu skarbca jasnogórskiego spisywanym od około 1731 roku (zapis ten cytuje Magdalena Piwocka w katalogu wystawy wawelskiej z 1983 roku). W nieokreślonym czasie – może na początku XX wieku – fragmenty podzielonej makaty zostały wtórnie wykorzystane do dekoracji wnętrz klasztornych (wydaje się pewne, że w początkach XX wieku znajdowały się one w pomieszczeniach pod wieżą, gdzie o. Euzebiusz Rejman zamierzał urządzić muzeum klasztorne). W latach 1975–2001 jeden z brytów makaty wystawiony był na ekspozycji w Arsenale na Jasnej Górze. W 2005 roku ukończono konserwację makaty, prowadzoną przez Annę Makulec, Katarzynę Kunach, Jolantę Romaniuk i Aleksandrę Wróbel z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W trakcie tych prac złączono ponownie w jedną całość cztery odrębne fragmenty makaty – w dokumentacji szczegółowo omówiony został zakres wcześniejszych zniszczeń i podjętych działań konserwatorskich. Obecnie makata jest stale eksponowana we wnętrzu Bastionu św. Rocha na Jasnej Górze.
Makata została opublikowana i omówiona przez Magdalenę Piwocką w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej z 1983 roku (w którym uwzględniono jeden bryt makaty i wzmiankowano istnienie następnych jej części). W kolejnych publikacjach powtarzane są zamieszczone tam ustalenia. Technika wykonania szczegółowo omówiona została w dokumentacji z prac konserwatorskich prowadzonych w 2005 roku.
W zbiorach polskich ten typ makaty reprezentowany jest przez szereg zabytków (zob. np. makata według tradycji po matce sułtana Selima III w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie – por. Zdzisław Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich (Świątynia Sybilli i Dom Gotycki), „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie”, T. VII, 1962, s. 201–203; inny przykład takiego obiektu można znaleźć w publikacji Tkanina turecka XVI–XIX w. ze zbiorów polskich, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, wrzesień–listopad 1983, Warszawa 1983, poz. kat. 50 na s. 39, notę opr. Jadwiga Chruszczyńska, il. 49). Makata jasnogórska jest najbardziej zbliżona – zarówno pod względem motywów, jak i techniki wykonania oraz kolorystyki – do makaty przechowywanej w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, pochodzącej ze zbiorów Pusłowskich i uważanej tradycyjnie za trofeum bitwy wiedeńskiej (nr inw. 4742; por. Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, vol. 1 – poz. kat. 610 na s. 320–321, notę opr. Magdalena Piwocka, vol. 2 – il. 380), oraz do makaty z lwowskiego klasztoru benedyktynek – obecnie przechowywanej w Krzeszowie (zob. makata typu arkadowego z klasztoru benedyktynek w Krzeszowie), której pochodzenie z daru króla wydaje się bardzo prawdopodobne. W literaturze przedmiotu odnotowano również inne analogie. Wszystko to poważnie wzmacnia wiarygodność tradycji jasnogórskiej dotyczącej proweniencji zabytku. Podobieństwo makaty jasnogórskiej do krzeszowskiej (dawniej we Lwowie) jest tak duże, że można brać pod uwagę pokrewieństwo nie tylko środowiskowe, ale i warsztatowe – co jednak wymaga dalszych badań porównawczych.
Literatura:
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 609 na s. 320, notę opr. Magdalena Piwocka, vol. 2 – il. 379.
Inwentarz naukowy tekstyliów jasnogórskich przygotowywany od 1997 roku przez zespół z Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Heleny Hryszko, wydruk w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
O. Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. 179 na s. 185 i komentarz do il. na s. 313.
Anna Makulec, Katarzyna Kunach, Aleksandra Wróbel, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Makata turecka czerwona z mihrabami XVII wiek [z klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie], Warszawa 2005, mnps z fot. w Archiwum Zbiorów Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze i w posiadaniu autorek.
Kobierce i tkaniny wschodnie z kolekcji Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich, Katalog wystawy, lipiec–wrzesień 2006, Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Kraków 2006, s. 75 (Magdalena Piwocka).
O. Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Dzieje i aktualny stan badań nad zabytkowymi haftami i tkaninami w zbiorach Jasnej Góry, w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, Warszawa 2013, s. 27–28.
Helena Hryszko, Współpraca Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych i klasztoru OO. Paulinów Jasna Góra, w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, Warszawa 2013, s. 43–44.
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017 (wydana została także równoległa wersja niemiecka), poz. kat. 92 na s. 230 (notę opr. Jerzy Żmudziński).