Silva Rerum | 01.09.2021 Każdy z dziesięciu brytów, składających się pierwotnie na jedna makatę, jest zakomponowany podobnie (niewielkie różnice w wymiarach i rozłożeniu kolorystycznym wskazują na występowanie obok siebie w zespole dwóch bardzo zbliżonych wariantów tego samego typu). Główny motyw stanowi wysmukła arkada na kręconych kolumienkach zwieńczona wielolistnym łukiem. W arkadzie, u góry znajdują się lampy meczetowe, a niżej, na przemian, po dwie ośmioramienne gwiazdy (tzw. pieczęcie Salomona) i dwa wazony z bukietami. W wolnych miejscach pojawia się wić, m.in. z kwiatami, a u dołu – rzędy cyprysów. Wokół głównego pola i w obramowaniu całości widać m.in. falistą wić i inne motywy roślinne, w tym tulipany. Stylizacja motywów ornamentalnych częściowo wykazuje na wpływy sztuki zachodnioeuropejskiej (renesansowej). Na malinowym tle makaty widnieją motywy w kolorze piaskowym oraz drobne uzupełnienia z nici w odcieniach bladej zieleni i koloru niebieskiego (zróżnicowane w obrębie dwóch wspomnianych typów). Niektóre części brytów są doszywane.
Makata najprawdopodobniej pochodzi z daru króla Jana III Sobieskiego, być może została zdobyta w bitwie wiedeńskiej. W konwencie benedyktynek makata jest uważana za dar króla pochodzący z trofeów bitwy z Turkami rozegranej w 1675 roku pod Lwowem, na obszarze wsi Lesienice, która od 1605 roku była własnością konwentu. Jednak podobieństwo do makat uważanych za zdobyte pod Wiedniem (zob. niżej) pozwala wiązać omawianą makatę właśnie z tą bitwą. Obiekt przechowywany w klasztorze lwowskim został stamtąd w 1946 roku wywieziony do Krzeszowa na Śląsku. W 2012 roku makata była prezentowana na wystawie czasowej w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze, w którym rozdzielono połączone w pary bryty. Cześć brytów była eksponowana na wystawie w Wiedniu w 2017 roku, a całość przed tym pokazem przeszła gruntowną konserwację w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Makata została opublikowana w 2011 roku przez Michała Kurzeja w opracowaniu poświeconym konwentowi benedyktynek lwowskich – autor prawidłowo zidentyfikował wyrób jako turecki i z zastrzeżeniem datował go 2. połowę XVII wieku, a także określił go jako część zdobycznego namiotu, zapewne z daru króla Jana III Sobieskiego dla jego ciotki, ksieni Doroty Magdaleny Daniłowiczówny. Badacz ten podał błędną ilość brytów („7 części po dwa bryty” – w rzeczywistości jest to dziesięć brytów). Dalsze ustalenia zostały uwzględnione w nocie katalogowej obiektu opracowanej w związku z pokazem części brytów na wystawie w Wiedniu w 2017 roku.
Tradycja wiążąca makatę z królem Janem III Sobieskim wydaje się całkowicie wiarygodna. Makata ze Lwowa jest zbliżona – zarówno pod względem motywów, jak i techniki wykonania oraz kolorystyki – do makat przechowywanych w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu (nr inw. 4742; por. Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 610 na s. 320–321 (notę opr. Magdalena Piwocka), vol. 2 – il. 380) oraz w klasztorze paulinów na Jasnej Górze (zob. makata (I) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze). W literaturze przedmiotu odnotowano dalsze analogie. Z makatą wawelską – również złożoną z dziesięciu brytów, pozyskaną ze zbiorów Pusłowskich – wiąże się wiarygodna tradycja każąca w niej widzieć zdobycz wiedeńską, natomiast makata jasnogórska, nawet jeżeli nie została ofiarowana przez samego króla, tylko przez jego synów, to raczej na pewno pochodzi z zasobu trofeów monarchy. Można więc przyjąć, że makata lwowska posiada podobną proweniencję. Podobieństwo makaty lwowskiej do jasnogórskiej jest tak duże, że można brać pod uwagę związki nie tylko środowiskowe, ale i warsztatowe między tymi zabytkami.
Literatura:
Michał Kurzej, Kościół p.w. Wszystkich Świętych i klasztor PP. Benedyktynek, w: Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego (1), seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, redakcja naukowa Jan K. Ostrowski, Część I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, Tom 19, Kraków 2011, s. 123, 142, il. 354.
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017, poz. kat. 92 na s. 230 (notę opr. Jerzy Żmudziński), il. na s. 230–231 (wydana została także równoległa wersja niemiecka).
Jerzy Żmudziński, Jan III Sobieski wraca spod Wiednia – królewskie trofea i wota w świątyniach Polski, w: Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017, s. 220 (wydana została także równoległa wersja niemiecka).