Silva Rerum | 01.09.2021 Obraz z kościoła kamedułów na Bielanach to wielofigurowa kompozycja umieszczona na tle pejzażu, skomponowana na płótnie o kształcie prostokąta z półkolistym zwieńczeniem. Przy prawej krawędzi pola obrazu, na tle skały i rozłożystego drzewa ukazana została postać św. Jana wygłaszającego kazanie, który w lewej ręce trzyma krzyż, a prawą dłoń wznosi wysoko ku górze. Święty ma młodą twarz okoloną krótkim, jasnym zarostem, w biodrach jest opasany szatą z wielbłądziej sierści, a całą jego postać owija jasnoczerwona draperia. Obok św. Jana leży baranek. Święty zwrócony jest w stronę grupy postaci, która zajmuje lewy dolny narożnik pola kompozycji – widoczny jest tu m.in. starzec wsparty na głazie, młodzieniec, a na dalszym planie postacie kobiet. U dołu obrazu widać kamienisty grunt z kępami roślinności, a u góry, po lewej stronie, w głębi pejzaż górski i niebo z obłokami. W obrazie dominują barwy brązowa i zielona (grunt, skała i roślinność) zestawione z jasnymi barwami karnacji i strojów postaci oraz z błękitem nieba. Obraz jest sygnowany i datowany u dołu, po prawej stronie: „I. Rei. Eques 1689”.
Bliższe dzieje obrazu nie są znane, ale kontekst historyczny pojawienia się tego dzieła warszawskiego malarza dworu króla Jana III w podkrakowskim kościele kamedułów pozwala postawić tezę, że został on ofiarowany do tej świątyni z inicjatywy monarchy. Wiadomo, że Jan III po wyruszeniu z Krakowa na odsiecz Wiednia zatrzymał się 15 VIII na podkrakowskich Bielanach i wziął udział w uroczystościach ku czci Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (por. Jerzy Żmudziński, Nowe wiadomości…, zob. Literatura, s. 81). W znanych nam źródłach klasztornych nie ma informacji o kontaktach króla z krakowskimi kamedułami w późniejszym okresie. Jednak pojawienie się tu – stosunkowo niedługo po 1683 roku – znakomitego artystycznie dzieła, które zostało namalowane przez artystę pracującego na dworze Jana III i które tematycznie jest związane ze świętym patronem króla, pozwala postawić hipotezę, że mamy do czynienia z fundacją monarchy. Obraz był konserwowany w 1996 roku przez Marię Neczaj-Arendarską z Krakowa – w trakcie tych prac odkryta została sygnatura malarza.
Obraz, opublikowany przez Marcina Kalecińskiego (jako kopia rzekomego obrazu Carla Marattiego z krakowskiego kościoła wizytek), posiada szczegółowe omówienie autorstwa Jerzego Żmudzińskiego, zawierające podstawowe informacje o wykonawcy dzieła i genezie artystycznej przedstawienia.
Obraz stanowi jedno z najbardziej interesujących odkrytych ostatnio dzieł malarzy dworu Jana III Sobieskiego, tym cenniejsze, że opatrzone sygnaturą i datą. Jeśli przyjąć za prawdopodobną hipotezę o bezpośrednim udziale monarchy w fundacji obrazu dla podkrakowskiego klasztoru, tego rodzaju dar odróżniałby się nieco od przekazywanych kościołom po 1683 roku pamiątek, które miały głównie charakter militarny i były przede wszystkim dziełami orientalnego rzemiosła artystycznego, powiązanymi z kampanią wiedeńską. Podobnie jak w przypadku obrazu Bitwa pod Chocimiem w 1673 roku, ofiarowanego przez Jana III do krakowskiego kościoła św. św. Piotra i Pawła jako nawiązanie do wcześniejszej fundacji Władysława IV, czyli płótna autorstwa Tomasza Dolabelli, także dar Sobieskiego dla kamedułów korespondowałby z obrazami weneckiego artysty zdobiącymi bielańską kaplicę zwaną Królewską, sprawionymi staraniem wymienionego władcy z dynastii Wazów. Tego rodzaju nawiązanie do poprzedników jest częstym motywem fundacji królewskich we wszystkich epokach i krajach europejskich.
Jako dzieło sztuki obraz z Bielan prezentuje znakomity poziom bardzo pochlebnie świadczący o warsztacie Reisnera, który dorównał tu rzymskim malarzom tego okresu (na których się zresztą świadomie wzorował). W dotychczasowej literaturze zestawiono kilka podobnych kompozycji, nie wszystkie jednak są wystarczająco dobrze zbadane. Niemal identyczny obraz, tym razem prostokątny (o wymiarach 206 x 145 cm), znajduje się w krakowskim kościele wizytek, a ofiarowany został tamże prawdopodobnie przez fundatora klasztoru, biskupa krakowskiego Jana Małachowskiego, blisko związanego z dworem królewskim (warto zauważyć, że bohater obrazu był świętym patronem zarówno króla, jak i biskupa).
Konserwacja obrazu od krakowskich wizytek, przeprowadzona w Muzeum w Wilanowie w związku z ekspozycją dzieła na wystawie w Wiedniu w 2017 roku, pozwoliła jednoznacznie ustalić, że mamy w tym przypadku do czynienia z prawdopodobnie autorską repliką dzieła z Bielan lub wspólnego pierwowzoru, który mógł się znajdować w Wilanowie (nie musiał być koniecznie tych samych rozmiarów). Na taką zależność wskazuje pozycja w inwentarzu wilanowskich ruchomości sporządzonym po śmierci monarchy w 1696 roku, w którym w Antykamerze Królowej uwzględniono „obraz S. Iana Kazącego w ramach rzniętych złocistych. N. B. Ten iest u Ciała Krola Ieo. Mci.” (Anna Kwiatkowska, Inwentarz Generalny 1696 z opracowaniem, seria Ad Villam Novam. Materiały do Dziejów Rezydencji, Tom VI, Warszawa 2012, s. 119 (s. 63 oryginału), poz. 7 Inwentarza obrazów…). Musiało to być dzieło uważane za ważne i reprezentujące dobrą klasę, skoro umieszczono je obok trumny królewskiej.
Literatura:
Marcin Kaleciński, Muta praedicatio. Studia z historii i recepcji malarstwa włoskiego doby potrydenckiej, seria Res Humanae. Studia, VII, Warszawa 1999, s. 84.
Jerzy Żmudziński, Wokół jednego zabytku. Warszawski malarz na krakowskich Bielanach, „Spotkania z Zabytkami”, 24, 2000, 8 (162), s. 11, il. 1.
Jerzy Żmudziński, Nowe wiadomości o obrazach malarza Jana Reisnera, w: Kultura artystyczna Warszawy XVII–XXI w., Studia pod redakcją Zbigniewa Michalczyka, Andrzeja Pieńkosa i Michała Wardzyńskiego, Warszawa 2010, s. 79–81, il. 2–3 na s. 78–79.
Jerzy Żmudziński, Wystrój malarski kaplic kościoła Kamedułów na Bielanach i jego znaczenie dla sztuki Krakowa 1. połowy XVII w. (kaplice Królewska i Delpacowska), „Folia Historica Cracoviensia”, 17, 2011, s. 83, 87.
Piotr Gryglewski, Malarstwo i rzeźba, w: Zbigniew Bania, Agnieszka Bender, Piotr Gryglewski, Jolanta Talbierska, Sztuka polska, T. IV, Wczesny i dojrzały barok (XVII wiek), redaktor naukowy serii Jerzy Kowalczyk, Warszawa 2013, s. 261.
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017 (wydana została także równoległa wersja niemiecka), s. 126 (w tekście noty poz. kat. 36, notę opr. Jerzy Żmudziński).