© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. „Portret Marka Sobieskiego (1628–1652)” z klasztoru dominikanów w Krakowie

Portret przedstawia Marka Sobieskiego w owalnym polu otoczonym malowaną ramką i wkomponowanym w prostokątny obraz. Portretowany został wyobrażony w półpostaci, lekko zwrócony w lewą (heraldycznie) stronę. Widoczną prawą ręką trzyma na wysokości pasa złoty buzdygan. Brat króla ma pociągłą twarz bardzo młodego mężczyzny o delikatnych rysach, która od góry okolona jest krótkimi, ciemnymi włosami. Marek Sobieski ubrany jest w ciemnoszarą płytową zbroję. Przy szyi widoczne są brzegi spodniej czerwonej szaty i białej koszuli, a na zbroję narzucony został czerwony płaszcz podbity futrem, spięty na prawym barku zaponą z klejnotem. Na głowie przedstawianego znajduje się czarna czapka z kitą osadzoną w egrecie mającej formę kameryzowanego klejnotu. Tło obrazu jest brązowe. U dołu obrazu wyodrębniony został pas z inskrypcją: „ILLUSTRISSIMUS MARCUS A SOBIESZYN SOBIESKI CAPITANEUS CRASNOSTAVIEN[SIS] FILIUS ILLUSTRISSIMAE | FUNDATRICIS AN[N]O AETATIS SUAE 24. SUB BATHOHO IN VALACHIA PRO BONO REIPUBLICAE VICTOR | GLORIOSUS OCCUBUIT AN[N]O DOMINI 1652”. Na odwrocie obrazu widnieją dodatkowo napisy dotyczące kolejnych restauracji: na płótnie – „Restaurował | za Przeorstwa | X Humb[erta] Janaczek | art[ysta] mal[arz] J[ulian] Kruczkowski | [w] r [oku] 1899” oraz na środkowej listwie krosna – „RESTAUROWAŁ W R[OKU] 1910 MARCELI HARASIMOWICZ”; tamże widoczne są też dwie pieczęcie lakowe klasztoru żółkiewskiego.

Portret przedstawia Marka Sobieskiego, chorążego krasnostawskiego, starszego brata przyszłego króla Jana III, tragicznie zmarłego (ściętego przez Kozaków) po bitwie z Tatarami pod Batohem (1652). Sądząc z treści napisu, wizerunek wykonano już po śmierci portretowanego, choć może on powtarzać konterfekt sporządzony ad vivum. Portret został najprawdopodobniej sprawiony przez matkę, Teofilę Sobieską, do klasztoru dominikanów w Żółkwi, ufundowanego przez nią w 1653 roku w intencji zbawienia zamordowanego syna (oboje zostali w tym konwencie pochowani i mają tu pomniki grobowe; ich doczesne szczątki przeniesione zostały do Krakowa). Obraz był stale przechowywany w klasztorze żółkiewskim, tamże przynajmniej dwukrotnie restaurowany na przełomie XIX i XX wieku (co dokumentują napisy na odwrocie), a po II wojnie światowej został przewieziony do konwentu krakowskiego tego zakonu.

Obraz był kilkakrotnie publikowany przed II wojną światową, później najobszerniej został omówiony przez Jerzego T. Petrusa w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej z 1983 roku.

Portret można w pewien sposób uważać za ideowy odpowiednik portretu matki Marka Sobieskiego, Teofili z Daniłowiczów (zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie), choć nie ma powodów, aby przypuszczać, że oba przedstawienia powstały w tym samym warsztacie malarskim. Obraz jest niewątpliwie dziełem artysty działającego w środowisku lwowskim. Jerzy T. Petrus (Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura) przypuszcza, że portret może być powtórzeniem wizerunku Marka Sobieskiego, który około 1740 roku wymieniany był w inwentarzach zamku w Żółkwi. Znane kopie omawianego tu portretu zestawił Petrus w katalogu wystawy jubileuszowej z 1983 roku. Jedna z nich, wykonana na początku XX wieku, tak jak oryginał pochodząca z klasztoru Żółkwi, po II wojnie światowej przeniesiona do Krakowa, obecnie przechowywana jest – razem z kolejną, podobnie datowaną kopią portretu matki Marka, Teofili z Daniłowiczów – w konwencie warszawskim (zob. Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory…, zob. Literatura, s. 111, il. 297; według Petrusa uwzględniona przez: Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 310 na s. 46; w krótkiej nocie Świerz-Zaleskiego brak jednak wskazówek potwierdzających taką identyfikację). Inne powtórzenie portretu wykonał w 1909 roku Marceli Harasimowicz (1859–1935) przy okazji odnawiania oryginału; obraz zachowany jest w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu (zob. Ewa Houszka, Piotr Łukaszewicz, Malarstwo polskie od baroku do modernizmu. Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2013, poz. kat. 154 na s. 88).


Literatura:

Sadok Barącz, Pamiątki miasta Żółkwi, Lwów 1877 (wyd. II; wyd. I – 1852), s. 219.

Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 93 na s. 15.

Stanisław Tomkowicz, Jerzy Mycielski, O wystawie jubileuszowej pamiątek i zabytków z epoki Jana III w Krakowie, Kraków 1883, s. 41–42.

Pamiątka 300-letniej rocznicy założenia miasta Żółkwi, Żółkiew 1903, s. 29.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 3, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2, red. Adam Bochnak, Jan Samek, Warszawa 1978, vol. 1 – s. 160, Portrety, poz. 4.

Teresa Pocheć-Perkowska, Portrety Jana III Sobieskiego i Jego rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wilanowa, Muzeum Narodowe w Warszawie Oddział w Wilanowie [1983], Warszawa 1983, s. 32 (w obrębie noty poz. kat. 3).

Jerzy T. Petrus, Nad „Portretami Sobieskich” w związku z katalogiem wilanowskiej wystawy, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XLVI, 1984, Nr 2–3, s. 299, il. 2 na s. 298.

Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 93 na s. 126–127 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 69.

Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 2, Kraków 1994, s. 110–111, 116, 134 – w tekście cytowanego inwentarza z 1790 roku wzmiankowano dwa portrety Marka Sobieskiego.

Janusz Tadeusz Nowak, Witold Turdza, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory oo. dominikanów. 750. rocznica śmierci św. Jacka Odrowąża, [publikacja towarzysząca wystawie], Muzeum Historyczne Miasta Krakowa [2007], Kraków 2007, s. 37.

Primus Inter Pares. Pierwszy wśród równych czyli opowieść o królu Janie III, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 24 kwietnia–30 września 2013, Warszawa 2013, s. 228.

Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 147 na s. 221 (notę opr. Jerzy Żmudziński).