© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. „Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661)” z klasztoru dominikanów w Krakowie

Portret z klasztoru dominikanów w Krakowie przedstawia Teofilę Sobieską ukazaną w 3/4 postaci, stojącą, lekko zwróconą w lewą (heraldycznie) stronę. Matka króla w prawej dłoni, na wysokości pasa, trzyma koralowy różaniec, lewą dłoń opiera o książkę, która leży na stole widocznym w prawym dolnym narożniku obrazu. Twarz portretowanej ukazana została w sposób realistyczny: jest to starsza kobieta o lekko obrzmiałych rysach, wydatnym nosie i zaciśniętych ustach oraz lekko różowej karnacji. Portretowana ma na sobie czarną suknię odsłaniającą spodnią, białą szatę z wydatnym kołnierzem i bufiastymi rękawami. Na głowie Teofili znajduje się czarny kołpak obszyty futrem, a pod nim biały czepiec. Na rękach widać koralowe bransolety i zawiązane wstążki. Na stole nakrytym zieloną tkaniną, obok książki w czarnej oprawie, ustawiono cylindryczny, złoty zegar. Tło jest jednolite, w kolorze brązowym. W lewym górnym narożniku pola obrazu widoczna jest podwieszona, zielonkawa kotara. W prawym górnym narożniku widnieje napis: „DEO AMABILIS CVNCTIS ADMIRABILIS STATV | INSIGNIS SANGVINE ILLVSTRIS | PROLE CLARA VITA PIA MORTE FELIX | CAELO BEATA | THEOPFILA A ŻVROW IN ŻOŁKIEW SOBIESKA | CASTELLANA CRACOVIENSIS | CONVENTVS ŻOŁKIEVIENSIS ORDINIS PRAE|DICATORVM MVNIFICENTESSIMA | FVNDATRIX | VNDECIMO AETATIS SVAE LVSTRO VNO | DEMPTO ANNO VITAM MORTALEM CVM | AETERNA COMMVTANS CONCESSIT FATIS | 27. NOVEM[BRIS] 1661”.

Portret został zapewne ofiarowany z inicjatywy Teofili Sobieskiej do ufundowanego przez nią klasztoru dominikanów w Żółkwi. Czas powstania wizerunku przypada najprawdopodobniej na czas pomiędzy rokiem fundacji a śmiercią matki przyszłego króla (1653–1661). Żałobny ubiór portretowanej wiąże się ze śmiercią ukochanego syna, Marka, w 1652 roku po bitwie pod Batohem (zob. Portret Marka Sobieskiego (1628–1652) z klasztoru dominikanów w Krakowie). Napis jest z pewnością późniejszy, wymienia bowiem datę zgonu fundatorki. Obraz przechowywany był stale w konwencie żółkiewskim, niewątpliwie kilkakrotnie restaurowany, a po II wojnie światowej został przeniesiony do klasztoru dominikanów w Krakowie. Portret był konserwowany w Krakowie w 1981 roku przez Annę Kostecką w związku z organizacją jubileuszowej wystawy na Wawelu w 1983 roku.

Obraz był kilkakrotnie publikowany przed 1939 rokiem i prezentowany na wystawach. Najobszerniej został omówiony przez Jerzego T. Petrusa, który zidentyfikował go w zbiorach krakowskiego klasztoru. Portret często mylony jest z kopią wykonaną pod koniec XVII wieku (zob. kopia Portretu Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie), a także z kopią kopii, sporządzoną przez konserwatora Marcelego Harasimowicza w 1909 roku (w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu).

Portret, odznaczający się dobrą charakterystyką modela, jest niewątpliwie dziełem uzdolnionego malarza ze środowiska lwowskiego, być może czynnego w Żółkwi. Podana przez Edwarda Rastawieckiego jeszcze w XIX wieku atrybucja portretu Martinowi Altomontemu została krytycznie rozpatrzona przez Mariusza Karpowicza, który – choć nie znał oryginału – uznał ją za niemożliwą do zaakceptowania. Stan badań omawia Jerzy T. Petrus w katalogu wystawy wawelskiej z 1983 roku. W tymże katalogu Petrus zestawił znane kopie portretu. Najstarsza z nich, pochodząca także z konwentu żółkiewskiego i obecnie przechowywana w Krakowie, omówiona została osobno (zob. kopia Portretu Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie).

Obraz jest szczególnie cenny nie tylko jako wiarygodny wizerunek matki króla Jana III Sobieskiego, ale także jako pamiątka ważnej fundacji, którą Sobiescy opiekowali się do końca trwania rodu. Dzięki opracowaniu Petrusa z 1994 roku i opublikowaniu inwentarzy wiadomo o kilku ważnych darach Sobieskich dla klasztoru żółkiewskiego. Obecnie w zbiorach polskich obok portretów (zob. Portret Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie, kopia Portretu Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie i Portret Marka Sobieskiego (1628–1652) z klasztoru dominikanów w Krakowie) zachowały się pochodzące z tego konwentu szaty liturgiczne (zob. kapa i para dalmatyk z klasztoru dominikanów w Krakowie i komplet ornatowy czerwony z klasztoru dominikanów w Krakowie). Możliwe też, że na terenie Polski przetrwał relikwiarz Krzyża Świętego fundacji królewicza Jakuba Sobieskiego, a na pewno zachował się dotyczący go dokument (zob. dokument potwierdzający autentyczność relikwii Drzewa Krzyża Świętego z klasztoru dominikanów w Krakowie). Inwentarze pozwalają wskazać jeszcze kilka dzieł sztuki znajdujących się pierwotnie w klasztorze żółkiewskim, zaginionych lub zniszczonych w różnym czasie, nie zawsze w znanych okolicznościach, w tym obraz Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, ufundowany do ołtarza głównego, monstrancję (znaną z opisu, zapewne w charakterze postgotycką), dzwony, kapę „z kołdry J. Mci Pani Fundatorki” (Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory…, zob. Literatura, s. 126 – zapis o tej kapie pochodzi z inwentarza z 1698 roku), które uznać trzeba za elementy wyposażenia wykonane bezpośrednio z inicjatywy fundatorki (uwzględnia je Petrus w ww. publikacji). Trzeba ponadto przyjąć, że większość wystroju kościoła i klasztoru powstała przy finansowym udziale Sobieskich. Wśród wielu szat liturgicznych (tylko przy niektórych zaznaczono, że są darami fundatorki) zwracają uwagę paramenty wykonane z tkanin określonych jako tureckie – możliwe, że materie na te szaty pochodziły z trofeów królewskich. Charakterystyczne, że w inwentarzach klasztoru nie pojawiają się osobne wota czy dary Jana III Sobieskiego, a bodaj jedynym przedmiotem jednoznacznie łączonym z jego osobą jest tajemnicza „tarcza króla Jana z napisem, z 4 gwiazdami srebrnymi”, wymieniona w inwentarzu z 1787 roku (zob. J. T. Petrus, op. cit., s. 144; tamże, w wielu miejscach, pojawiają się wzmianki o darach Sobieskich dla klasztoru żółkiewskiego).


Literatura:

Edward Rastawiecki, Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających, T. III, Warszawa 1857, s. 110.

Sadok Barącz, Pamiątki miasta Żółkwi, Lwów 1877 (wyd. II; wyd. I – 1852), s. 219.

Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 90 na s. 14.

Stanisław Tomkowicz, Jerzy Mycielski, O wystawie jubileuszowej pamiątek i zabytków z epoki Jana III w Krakowie, Kraków 1883, s. 42–43.

Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 311 na s. 46 (Jerzy T. Petrus – zob. niżej, Odsiecz Wiedeńska 1683… – przyjął, że przywoływany przez Świerz-Zaleskiego portret to omawiany tu oryginał, a nie kopia z epoki – zob. kopia Portretu Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie).

Mariusz Karpowicz, Polskie itinerarium Marcina Altomontego, „Rocznik Historii Sztuki”, T. VI, 1966, poz. kat. 45 na s. 152 (w dziale Obrazy niesłusznie przypisane), z błędnym odniesieniem do il. 51 (natomiast reprodukowany na il. 50 Portret Teofili Sobieskiej z Muzeum Narodowego we Wrocławiu jest kopią z kopii omawianego tu portretu – zob. kopia Portretu Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie).

Teresa Pocheć-Perkowska, Portrety Jana III Sobieskiego i Jego rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wilanowa, Muzeum Narodowe w Warszawie Oddział w Wilanowie [1983], Warszawa 1983, s. 31 (w obrębie noty poz. kat. 2, z przywołaniem – błędnym – Katalogu zabytków…, w którym uwzględniona została tylko kopia, zob. kopia Portretu Teofili z Daniłowiczów Sobieskiej (1607–1661) z klasztoru dominikanów w Krakowie i bibliografia tamże; skomplikowaną kwestię tych pomyłek wyjaśnił Jerzy T. Petrus w publikacji z 1984 roku – zob. niżej).

Jerzy T. Petrus, Nad „Portretami Sobieskich” w związku z katalogiem wilanowskiej wystawy, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XLVI, 1984, Nr 2–3, s. 299, il. 1 na s. 298.

Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 92 na s. 126 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 68.

Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 2, Kraków 1994, s. 110, 116, 133–134 – w tekście cytowanego inwentarza wzmiankowane są zapewne oryginał i kopie, il. 294.

Janusz Tadeusz Nowak, Witold Turdza, Skarby krakowskich klasztorów. Zbiory oo. dominikanów. 750. rocznica śmierci św. Jacka Odrowąża, (publikacja towarzysząca wystawie), Muzeum Historyczne Miasta Krakowa [2007], Kraków 2007, s. 37.

Primus Inter Pares. Pierwszy wśród równych czyli opowieść o królu Janie III, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 24 kwietnia–30 września 2013, Warszawa 2013, s. 228.

Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 146 na s. 221 (notę opr. Jerzy Żmudziński); il. błędna, pokazuje nieco późniejszą kopię portretu ze zmienioną inskrypcją.