© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. Posążek przedstawiający syna króla Jana III Sobieskiego, Aleksandra, z sanktuarium na Jasnej Górze (zaginiony)

Srebrny (?) posążek, który został złożony przez króla Jana III Sobieskiego w sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie w 1681 roku, znajdował się w kaplicy Matki Boskiej lub w skarbcu.

Wygląd wotum znamy jedynie z krótkiej wzmianki z pracy o. Ambrożego Nieszporkowicza, paulina, Odrobiny stołu królewskiego, opublikowanej w1683 roku, w której podano, że był to „wspaniały posąg” przedstawiający klęczącego syna królewskiego, wykonany ze srebra i wyobrażający chłopca „z zawieszonymi pętkami na złożonych rączkach”. Posążek ten został przedstawiony na obrazie Król Jan III Sobieski otrzymuje od paulinów na Jasnej Górze, przed bitwą wiedeńską w 1683 roku, szablę hetmana Stanisława Żółkiewskiego znajdującym się w Sali Rycerskiej klasztoru. W kompozycji tej połączono jednak dwa odległe w czasie wydarzenia z udziałem króla Jana III, nie dbając zbytnio o wierność faktograficzną.

Nie jest znana przyczyna złożenia wotum przez króla – być może akt ten spowodowała jakaś choroba Aleksandra (urodzonego w Gdańsku 6 IX 1677 roku, a ochrzczonego we wrześniu następnego roku w Jaworowie – zob. Aleksandra Skrzypietz, Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 2851, Katowice 2011, s. 43–44). Fakt ofiarowania wotum odnotował paulin, o. Ambroży Nieszporkowicz, współczesny wydarzeniom autor dzieł teologicznych odnoszących się do kultu Matki Boskiej Jasnogórskiej – przekaz ten należy więc uważać za wiarygodny (na temat Nieszporkowicza zob. Janusz Zbudniewek ZP, Nieszporkowicz Ambroży Szymon (1643–1703), paulin, mariolog, historyk obrazu M. VB. Częstochowskiej, w: Słownik polskich teologów katolickich, pod redakcją ks. Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego OFM, T. 3: M–R, Warszawa 1982, s. 210–212; w haśle zestawione zostały liczne późniejsze wydania przywołanego dzieła. Niektóre z prac Nieszporkowicza były dedykowane królowi Janowi III Sobieskiemu – zob. Eugeniusz Jelonek, Pieśń o. Ambrożego Nieszporkowicza na cześć króla Sobieskiego (z okazji trzechsetlecia Jasnej Góry), „Studia Claromontana”, T. 4, 1983, s. 178–184). Według Nieszporkowicza król przekazał wotum za pośrednictwem swojego bliskiego współpracownika, Jerzego Albrechta Denhoffa (1640–1702), podówczas kanonika krakowskiego i opata witowskiego, później kanclerza wielkiego koronnego i biskupa krakowskiego. Dalsze losy wotum nie są znane, najpewniej uległo ono zniszczeniu w czasie rabunków i kontrybucji przeprowadzanych w klasztorze na przełomie XVIII i XIX wieku.

Wotum było dotąd wzmiankowane jedynie przez badacza przeszłości klasztoru jasnogórskiego, o. Kazimierza (Sykstusa) Szafrańca, i do niedawna nie było rozpatrywane w kontekście religijności króla Jana III Sobieskiego.

Wotum posiadało niewątpliwie kształt pełnoplastycznego posążka dziecka i było zapewne niewielkich rozmiarów (może kilkanaście, najwyżej kilkadziesiąt centymetrów wysokości), co stanowiło nawiązanie do tradycji darów tego rodzaju sięgających czasów późnego średniowiecza (kiedy to jednak przeważały polichromowane posążki woskowe odnotowane na Jasnej Górze w początkach XVI wieku). Wotum miało charakter ściśle osobisty i było wyrazem religijności króla, niemal pozbawionym ostentacji właściwej niektórym darom wotywnym, których złożenie miało także charakter manifestacji politycznej. Intencja złożenia posążku czteroletniego syna najpewniej mogła się wiązać z modlitewną prośbą o zdrowie dla dziecka (kilkoro dzieci Sobieskich zmarło w wieku kilku lat). Posążek nie był jedynym tego rodzaju osobistym wotum królewskim – kilkanaście lat wcześniej Jan Sobieski, jeszcze przed objęciem tronu, złożył na Jasnej Górze wotum – lampę wieczną – wykonaną w związku z oczekiwanymi narodzinami pierworodnego syna, Jakuba (zob. lampa wieczna z kościoła klasztornego na Jasnej Górze). Interesującym świadectwem religijności monarchy i intencji, które towarzyszyły mu w tym konkretnym przypadku, są wymienione przez Nieszporkowicza „pętka” na rękach dziecka. Wiążą się one z popularną w tej epoce ideą niewolnictwa maryjnego, w podobny sposób zaakcentowaną na ołtarzu głównym w kaplicy Matki Boskiej na Jasnej Górze, na którym takie „pętka” z łańcuchem otaczają tarczę z napisem fundacyjnym Jerzego Ossolińskiego (zob. Jan Golonka OSPPE, Ołtarz Jasnogórskiej Bogurodzicy. Treści ideowe oraz artystyczne kaplicy i retabulum, Jasna Góra w Częstochowie 1996, il. 267 na s. 265 i tekst na s. 264–270).


Literatura:

Ambroży Nieszporkowicz, Odrobiny stołu królewskiego, Kraków 1683, s. 58.

Kazimierz Szafraniec ZP, Z dziejów Jasnej Góry. Próba wyjaśnienia genezy klasztoru i sanktuarium w świetle analizy źródeł historycznych, Warszawa 1980, s. 112.

Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 235.