© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. Sajdak z łukiem i strzałami z klasztoru paulinów na Jasnej Górze

Miękkie łubie na łuk sporządzone zostało z jednego płata skóry złożonego na pół wzdłuż prostej krawędzi. Awers łubia został ozdobiony haftem z nici srebrnej (w formie pasa ornamentu plecionkowego przy brzegu) oraz okuciami, na których znajduje się dekoracja z przestylizowanych motywów roślinnych. Największe, koliste okucie znajduje się w środku. Pozostałe okucia – częściowo ażurowe, o kształcie liści i lilii – to pięć mniejszych form, które zostały rozmieszczone u dołu i u góry, i trzynaście zupełnie małych, które znajdują się przy górnej krawędzi. Rewers łubia nie jest zdobiony.

Kołczan na strzały został wykonany z podwójnych płatów skóry i jest usztywniony. Od awersu ma naszyty dodatkowy płat tworzący trójkątnie zamkniętą kieszeń, która sięga do połowy jego wysokości. W spód zostało wszyte drewniane dno. Dekoracja haftem i okuciami jest analogiczna jak na łubiu. W centrum awersu, w zwieńczeniu kieszeni, widoczne jest okucie trójkątne. Pozostałe szesnaście okuć ma zróżnicowane kształt i wielkość. Do kołczana dodatkowo doczepiony jest łańcuszek, a przy krawędzi kółko. Został on także uzupełniony pasem z klamrami i okuciami analogicznymi jak te zdobiące część główną.

Łuk refleksyjny, bez cięciwy, jest trwale zeschnięty w pozycji odwróconej. Jego zakończenia zostały wzmocnione wkładkami z zaczepami na cięciwę. Majdan łuku jest owinięty ciemną skórą ponacinaną na brzegach. Na stronie grzbietowej łuk jest malowany w drobne, geometryczne, złote motywy ornamentalne na ciemnobrązowym tle. Strzały (29 sztuk) mają fragmentarycznie zachowane lotki. Niektóre (15 sztuk) są zakończone płaskimi grotami, umocowanymi przy pomocy pasków kory, częściowo malowanymi w pasy (widoczne są ślady koloru pomarańczowego, zielonego, czerwonego, niebieskiego i złotego).

Komplet składa się z dwóch elementów (łubia na łuk i kołczana na strzały), prawdopodobnie od początku stanowiących całość, do których dołączono jeden z trzech łuków tureckich zachowanych na Jasnej Górze (dwa pozostałe zob. dwa łuki z klasztoru paulinów na Jasnej Górze) i wszystkie strzały tureckie ze zbiorów sanktuarium (komplet eksponowany na Jasnej Górze jest najczęściej publikowany jako jedna całość, jedynie łuk jest niekiedy omawiany osobno). Komplet jest tradycyjnie uważany za jedno z trofeów wiedeńskich króla Jana III Sobieskiego przekazanych przez niego na Jasną Górę, na co jednak nie ma bezpośredniego potwierdzenia archiwalnego – bardziej prawdopodobne wydaje się, że sajdak należał do grupy pamiątek po królu, które na Jasnej Górze znalazły się jako dar jego synów, królewiczów Jakuba i Konstantego (najważniejszy ich zespół przekazał w 1722 roku królewicz Jakub Sobieski – zob. fragment tzw. znaku hetmańskiego króla Jana III Sobieskiego z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i buńczuk z klasztoru paulinów na Jasnej Górze). Jerzy T. Petrus zidentyfikował sajdak w spisach skarbca jasnogórskiego z 1731 roku (później uzupełnianych) i z 1768 roku (Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, vol. 1 – poz. kat. 567 na s. 305–306). Wygląd łubia z tego kompletu został utrwalony na akwareli wykonanej około 1838 roku przez Natalię Kicką, która zachowała się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie w Zbiorach Czartoryskich (nr inw. MNK XV R. r, 2360); w opisie autorka wyraźnie zaznaczyła, że sajdak pochodzi z daru Sobieskiego i należy do trofeów bitwy wiedeńskiej (por. Jan Golonka, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, zob. Literatura, il. prawa na s. 235). Łuk z tego zestawu konserwowany był w 1967 roku, a główne części kompletu – w związku z planami urządzania ekspozycji militariów w Arsenale na Jasnej Górze – konserwował Aleksander Czerwiński w 1977 roku.

Komplet był wielokrotnie wzmiankowany w literaturze, a najobszerniej omówiony został w publikacjach Jerzego Wernera oraz w katalogu jubileuszowej wystawy wawelskiej z 1983 roku (przez Jerzego T. Petrusa). Bez wątpienia jest to wysokiej klasy wyrób turecki, który posiada liczne analogie, także w zbiorach polskich.

Wyjątkowo okazały i bogato zdobiony sajdak, najbardziej efektowny w grupie kilku zachowanych na Jasnej Górze podobnych zabytków tego rodzaju (zob. sajdak z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i łubie na łuk z klasztoru paulinów na Jasnej Górze), może być uznany za przykład uzbrojenia w pierwszym rzędzie paradnego, zapewne należącego do wysokiej rangi dostojnika tureckiego.


Literatura:

[Bez autora], Skarbiec na Jasnej-Górze w Częstochowie, „Kłosy”, T. XIX, 1874, vol. II, nr 486 z 10 (22) X, s. 268, il. na s. 264.

[Bez autora], Skrzydło hussarskie – Łuk turecki, „Kłosy”, T. XX, 1875, vol. I, nr 504 z 13 (25) II, s. 126, il. na s. 120.

Ks. Józef Adamczyk, Skarbiec Jasnogórski. Przewodnik po Jasnej Górze w Częstochowie. Część II, Częstochowa 1903, s. 71, il. na s. 67.

Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, poz. 10–14 na s. 19, il. 11 na s. 17, poz. 27–29 na s. 20.

Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 113 na s. 21.

Jerzy Werner, Łuk w rozwoju historycznym. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 1969, poz. kat. 20 na s. 32 (łubie, kołczan i strzały), poz. kat. 13 na s. 29, il. 21 (łuk).

Jerzy Werner, Łuki typu wschodniego w Arsenale Jasnogórskim, „Studia Claromontana”, T. 1, 1981, poz. 1, 4 i 5 na s. 247–248, il. nlb. 1–6 na końcu tomu.

Zbigniew Bania, Stanisław Kobielus, Jasna Góra. W 600-lecie fundacji klasztoru, zdjęcia Józef Jurkowski, Chris Niedenthal, Janusz Rosikoń, Warszawa 1982, s. 31, il. nlb. 81.

Aleksander Czerwiński, Wanda Bigoszewska, Arsenał Twierdzy Jasnogórskiej. Przewodnik, Jasna Góra 1982, s. 24.

Jan Samek [wybór ilustracji i komentarze], Janusz Zbudniewek [tekst wprowadzający], Klejnoty Jasnej Góry, Warszawa 1982, s. 134 (Jan Samek).

Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, wyd. II, Warszawa 1982, s. 236, 275, il. 274.

Zdzisław Żygulski jun., Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa 1982, poz. kat. 115 na s. 117.

Zdzisław Żygulski jun., Stara broń w polskich zbiorach, wydanie II poprawione, Warszawa 1984, poz. kat. 115 na s. 117.

Janusz St. Pasierb, Jan Samek, Skarby Jasnej Góry, wydanie II zmienione i rozszerzone, Warszawa [1985], (kolejne wydania wersji polskiej oraz wersje angielska i niemiecka – 1989 i 1991), poz. 126 na s. 217, il. 126.

Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 567 na s. 305–306 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. barwna XXII.

Aleksander Jaśkiewicz, Ikonografia zabytków Częstochowy i okolicy. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991, poz. kat. 141 na s. 30.

Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 63 na s. 140 (notę opr. Ewa Smulikowska); tamże zob. również: Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Pamiątki po Sobieskich na Jasnej Górze, s. 58.

Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. 18 na s. 28, opis il. na s. 259; il. 177–178 na s. 183–184, opis il. na s. 312–313; s. 246, il. prawa na s. 235 (w podpisie błędnie określenie kołczanu jako łubia).

Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie. Opracowanie bronioznawcze, konserwacja i ekspozycja zbiorów, „Muzealnictwo Wojskowe”, T. 8, 2005, s. 73, 91–92, il. 13–14 na s. 91–92.

U tronu Królowej Polski. Jasna Góra w dziejach kultury i duchowości polskiej, Katalog wystawy pod kierunkiem Jana Golonki OSPPE, Przemysława Mrozowskiego, Jerzego Żmudzińskiego, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2006–11 marca 2007, Warszawa 2006, poz. kat. 59 na s. 174 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński), il. na s. 175.

Aleksander Jaśkiewicz, Adrian Mikołaj Głębocki na Jasnej Górze, w: Ex voto. Studia dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i w 50. rocznicę święceń kapłańskich, redakcja naukowa Przemysław Mrozowski, Jerzy Żmudziński, Jasna Góra w Częstochowie 2012, s. 284.

Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 212 na s. 266 (notę opr. Jan Golonka i Jerzy Żmudziński).