Silva Rerum | 01.09.2021 Strzemię składa się z płaskiego stopnia (płytki pod stopę) z wbitymi ćwiekami oraz z dwóch bocznych, zwężających się ku górze, lekko zagiętych do środka osłonek, które są połączone półkolistym kabłąkiem z dużym kółkiem do zawieszania na szczycie. Osłony od strony zewnętrznej zdobione są symetrycznie rozłożonymi zwojami wici roślinnej i turkusami w wysokich oprawach. Do kabłąka przywiązana jest jedwabna wstążka w kolorze amarantowym z lakową pieczęcią z herbem Albina Dunajewskiego, biskupa krakowskiego w latach 1879–1894. Do strzemienia dołączony został prostokątny kawałek pergaminu pierwotnie zawierający napis skreślony ręką króla Jana III Sobieskiego: „Ten którego noga była w tem strzemieniu za łaską / Bożą iest zwyciężony” (tekst obecnie jest praktycznie nieczytelny, widać go jedynie na dawnych fotografiach).
Dzieje zabytku są w pełni rozpoznane i potwierdzone źródłami. Strzemię zostało zgubione przez wielkiego wezyra Kara Mustafę w czasie ucieczki po przegranej bitwie pod Wiedniem. Królowi Polski trofeum dostarczył Polak pozostający w służbie tureckiej. Jan III 13 IX 1683 roku przesłał je, za pośrednictwem swojego dworzanina (dyplomaty i artylerzysty) Philippe’a Duponta, do królowej Marii Kazimiery do Krakowa. Wedle relacji posłańca, który dotarł do Krakowa 16 IX, informacja o zwycięstwie oraz trofeum przekazane zostały królowej w czasie mszy przed ołtarzem Chrystusa Ukrzyżowanego w katedrze na Wawelu (z krucyfiksem fundacji królowej Jadwigi Andegaweńskiej). Maria Kazimiera od razu zawiesiła ja jako wotum króla na tymże ołtarzu (wydarzenie opisują pamiętniki Duponta i źródła katedralne). Niedługo po 1803 roku strzemię przekazane zostało przez kapitułę krakowską Izabelli Czartoryskiej i znalazło się w Puławach, w Świątyni Sybilli. Dzieliło następnie losy tej kolekcji: po 1830 roku zostało przewiezione do Sieniawy, a następnie do Paryża, w 1876 roku wróciło do Krakowa razem ze zbiorami Czartoryskich. W związku z rocznicą odsieczy w 1883 roku zwrócone zostało przez Władysława Czartoryskiego do katedry na ręce biskupa Albina Dunajewskiego, który 16 XI tegoż roku (a nie w 1876 roku – jak błędnie podaje cała literatura) zawiesił je ponownie na ołtarzu (zaraz potem wypożyczone zostało na jubileuszową wystawę poświęconą epoce Sobieskiego, która została zorganizowana w Krakowie, a potem wróciło na swoje pierwotne miejsce). Od 1991 roku zastąpione jest przez kopię wykonaną przez Wojciecha Bochnaka (pergamin z nieczytelnym tekstem króla konserwowany był w 2008 roku).
Zabytek był wielokrotnie wzmiankowany w literaturze, a najpełniej został opracowany przez Jerzego T. Petrusa w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej odsieczy wiedeńskiej z 1983 roku.
Strzemię stanowi jedno z najcenniejszych trofeów bitwy wiedeńskiej, a jego związek z osobą Kara Mustafy wydaje się bardzo prawdopodobny (choć wiadomość oparta jest jedynie na relacji świadka z obozu tureckiego). Jako własność zwyciężonego wodza strzemię traktowane było niemal jak oznaka władzy i w związku z tym ranga daru wotywnego królowej (złożonego jakby w imieniu nieobecnego władcy, niejako per procura) była szczególnie wysoka. Strzemię jest jednym z kilku darów wotywnych rodziny Sobieskich dla katedry na Wawelu – obok chorągwi przekazanej przez króla (zob. chorągiew typu „inskrypcyjnego” z Zamku Królewskiego na Wawelu) oraz zaginionego zegarka z daru Jakuba Sobieskiego (zegarek-pektorał z bazyliki katedralnej pw. św. św. Stanisława bpa i Wacława na Wawelu). Prawdopodobne wydaje się też ofiarowanie przez króla do katedry buńczuka (bądź buńczuków), choć zachowany w katedrze zabytek tego rodzaju nie był darem Jana III. Trofea kampanii wiedeńskiej zostały też złożone w katedrze przez osoby spoza rodu Sobieskich (por. Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, poz. kat. 595 na s. 314–315, notę opr. Magdalena Piwocka).
Literatura:
Franciszek Kluczycki, Pierwsza wiadomość spod Wiednia i strzemię wezyra, Kraków 1879.
Wawel. Katedra, zamek, biskupstwo, Kraków 1881, s. 59–61.
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 1081 na s. 232.
Julian Kołaczkowski, Pamiątki po Janie Sobieskim, Lwów 1883, s. 2.
J. Starożyk, Wizerunek Chrystusa Pana w katedrze na Wawelu w Krakowie, „Tygodnik Ilustrowany”, 3, 1883, nr 62, s. 155, 160.
Strzemię wielkiego wezyra Kara Mustafy, „Kłosy”, 37, 1883, nr 963, s. 375–378, 388.
Zawieszenie strzemienia Wielkiego Wezyra w katedrze na Wawelu, „Czas”, 1883, 262 (nr z 17 XI), s. 3.
Teodor Nieczuja-Ziemięcki, Wystawa historyczna wiedeńska w zestawieniu z wystawą zabytków z czasów Jana III i jego wieku w Krakowie, Kraków 1884, s. 36.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, [album wystawy], Kraków 1884, Objaśnienia – s. 15–16, tabl. XXXI.
Filip [Philippe] Dupont, Pamiętniki do historii życia i czynów Jana III Sobieskiego Króla Polskiego przez Filipa Dupont’a pełniącego przy królu obowiązki głównego inżyniera artylleryi, wydał z rękopisu Ignacy Janicki, Warszawa 1885, s. 140, 144.
Julian Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888, s. 525–526.
Jan Bryl, O katedrze na Wawelu, jej arcydziełach i pamiątkach oraz wspomnieniach historycznych, które się z nimi łączą, Kraków1896, s. 63–65.
Helena d’Abancourt, Kraków i okolice. Przewodnik, Kraków 1924, s. 81.
Edward Chwalewik, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie w porządku alfabetycznym według miejscowości ułożone, 1, Warszawa-Kraków 1926, s. 217.
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 68 na s. 17.
Karol Estreicher, Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Kraków 1938, s. 201.
Zdzisław Żygulski jun., Pamiątki wawelskie w zbiorach puławskich, „Studia do Dziejów Wawelu”, 2, 1960, s. 406.
Zdzisław Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich (Świątynia Sybilli i Dom Gotycki), „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie”, 7, 1962, s. 49, 80, 90, 204.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4. Miasto Kraków, 1. Wawel, red. Jerzy Szablowski, Warszawa 1965, vol. 1 – s. 119, vol. 2 – il. 805.
Ewa Śnieżyńska-Stolot, Krucyfiks królowej Jadwigi w katedrze na Wawelu (Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego [SHS] w dniu 2.III.1965 r.), „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXVIII, 1966, Nr 2, s. 255.
A Magyar-Lengyel kapcsolatok 1000 eve – 1000 lat związków węgiersko-polskich, [katalog wystawy], Magyar Nemzeti Muzeum, Budapest 1970, poz. kat. 276 na s. 45, il. 29.
Żygulski Zdzisław jr., Turkish Trophies in Poland and the Imperial Ottoman Style, Estratto da Armi Antiche, Bolletino dell’Academia di S. Marciano, Torino, Numero speciale per il. 6° Congresso dell’Associazione Internazionale dei Musei d’Armi e di Storia Militare, Zurigo, 15–20 Maggio 1972, s. 45, il. 20 na s. 50.
Kurfürst Max Emanuel. Bayern und Europa um 1700, Bd. II: Katalog der Ausstellung im Alten und Neuen Schloss Schleissheim, 2. Juli bis 3. Oktober 1976, München 1976, poz. kat. 107 na s. 53 (notę opr. Zdzisław Żygulski jun.).
Michał Rożek, Skarbiec katedry na Wawelu, zdjęcia – Stanisław Michta, Kraków 1978 (druga edycja drukowana 1981), il. 78 na s. nlb. 84.
Zdzisław Żygulski jun., Trofea wiedeńskie, „Studia Wilanowskie”, T. III–IV, 1978, s. 110.
Michał Rożek, Katedra wawelska w XVII wieku, seria Biblioteka Krakowska, 121, Kraków 1980, s. 120, 122.
Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, wyd. II, Warszawa 1982, s. 292.
Michał Rożek, Tradycja wiedeńska w Krakowie, Kraków 1983, s. 16–17, il. 12.
Ks. Adam Sachetnik, Ołtarz z krucyfiksem królowej Jadwigi w katedrze wawelskiej, „Analecta Cracoviensia”, 20, 1988, s. 358.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 535 na s. 297 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 319.
Aldona Sołtysówna, Złotnictwo skarbca i katedry na Wawelu, Kraków 1993, s. 57.
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach wawelskich (Zamek Królewski i Katedra), w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 61–63.
Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 77 na s. 146–147 (notę opr. Krystyna Gutowska-Dudek), il. na s. 147.
Michał Rożek, Peregrinatio religiosa, „Folia Historica Cracoviensia”, vol. 4–5, 1997–1998, (księga pamiątkowa dla uczczenia ks. prof. Bolesława Przybyszewskiego w 90. rocznicę urodzin), s. 222–223.
Zdzisław Żygulski jun., Puławy, w: Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, red. Zdzisław Żygulski jun., Kraków 1998, s. 28.
Krzysztof J. Czyżewski, Królewska katedra na Wawelu. Przewodnik, fotografie – Adam Bujak, Kraków 1999, s. 43–44.
Ks. Jacek Urban, Katedra na Wawelu (1795–1918), Kraków 2000, s. 234.
Wawel 1000–2000. Wystawa jubileuszowa, Katalog, 1, Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry, Zamek Królewski na Wawelu, maj–lipiec 2000, Katedra krakowska – biskupia, królewska, narodowa, Muzeum Katedralne na Wawelu, maj–wrzesień 2000, Kraków 2000, poz. kat. I/299 na s. 289 (notę opr. Jerzy T. Petrus); 3, Ilustracje, Kraków 2000, il. 374.
Krzysztof J. Czyżewski [tekst], Michał Grychowski [zdjęcia], Katedra wawelska, Katowice 2001, s. 147.
Droga do Watykanu. I. Kraków a Stolica Apostolska, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, II. Jan Paweł II – w 30. rocznicę wyboru na stolicę św. Piotra, [katalog wystawy], Muzeum Archidiecezjalne Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie, Kraków 2008, poz. kat. III.6 na s. 115 (notę opr. Elżbieta Musiał).
Ks. Jacek Urban, Wokół odsieczy wiedeńskiej, w: Droga do Watykanu. I. Kraków a Stolica Apostolska, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, II. Jan Paweł II – w 30. rocznicę wyboru na stolicę św. Piotra, [katalog wystawy], Muzeum Archidiecezjalne Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie, Kraków 2008, s. 110.
Jan Wimmer, Odsiecz wiedeńska 1683 roku, Warszawa 2008, s. 94.
Zdzisław Żygulski jun., Dzieje zbiorów puławskich. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki, Kraków 2009, s. 72, 98, 119, 239.
Amor Polonus czyli miłość Polaków, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, marzec–sierpień 2010, Warszawa 2010, 1, poz. kat. nlb. na s. 54 (notę opr. Elżbieta Macioł), il. na s. 55.
Phillipe Dupont, Pamiętniki historyi życia i czynów Jana III Sobieskiego, tłumaczenie z języka francuskiego Beata Spieralska, wstęp i opracowanie Dariusz Milewski, Warszawa 2011, s. 199, 207, il. na s. 213.
Polonia. Tesoros y colecciones artísticas, [katalog wystawy], Con el alto patrocinio de Su Majestad el Rey Don Juan Carlos y del Presidente de la República de Polonia, Bronisław Komorowski, 1 junio–4 septiembre 2011, Palacio Real de Madrid, [Madrid 2011], poz. kat. VI.11 na s. 172–173 (notę opr. Elżbieta Macioł) – część zapisana cyfrowo na płycie CD, il. na s. 168 – część drukowana.
Krzysztof J. Czyżewski, Wawel, Grunwald i inne triumfy, w: Conflictus magnus apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją, Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej „Grunwald – Tannenberg – Żalgiris” zorganizowanej 20–24 września 2010 r. w Malborku i Krakowie, redakcja Krzysztof Ożóg, Janusz Trupinda, Malbork 2013, s. 275–276.
Magdalena Piwocka, Wawelska kolekcja namiotów, w: Namiot turecki w zbiorach wawelskich, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Wystawa, czerwiec–wrzesień 2013, Kraków 2013, s. 27.
Inwentarze katedry krakowskiej z lat 1586, 1620 i 1692, wydała, wstępem i komentarzem opatrzyła Agnieszka Perzanowska, redakcja naukowa Piotr Rabiej, seria Biblioteka Kapitulna na Wawelu, Tom 6, Kraków 2014, s. XVII (Wstęp), s. 240.
Inwentarze skarbca katedry krakowskiej z lat 1702, 1761 i 1791, opracowała Agnieszka Perzanowska, redakcja naukowa Piotr Rabiej, seria Biblioteka Kapitulna na Wawelu, Tom 7, Kraków 2016, s. 22–23.
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 227–229, il. 1 na s. 228.