© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. Taca i dzban z klasztoru paulinów na Jasnej Górze (zaginione)

Wygląd kompletu złożonego z tacy (misy) i dzbana (nalewki) oddaje zapis w inwentarzu skarbca jasnogórskiego sporządzony po 1731 roku: „Miednica wielka złocista, na ktorey wybiana Woyna Widyńska, przy niey nalewka ad instar konia wyrobiona” (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 760: Revisio Thesauri Beatissimae V[irginis] M[ariae] Ex Mandato Adm[odum] Reverendi in X[ri]sto P[atri] Anasthasij Petri Kiedrzinski S[anctae] Th[eo]l[og]iae Doct[or] Per utram[quae] Poloniam Silesiam ac Pomera[niam] Prioris Provincialis. Sub Prioratu in X[ris]to Patris Stanislai Bronikows[k]i S[anctae] Th[eo]l[ogi]ae Doct[or] Def[initor] P[r]o[vinciae] Facta Anno Domini [brak daty w tytule], s. 341; por. też Jan Golonka OSPPE, Ołtarz Jasnogórskiej Bogurodzicy. Treści ideowe oraz artystyczne kaplicy i retabulum, Jasna Góra w Częstochowie 1996, s. 103).

Taca i dzban należały zapewne pierwotnie do mobilów pałacu wilanowskiego. Nie można wykluczyć, że komplet powinno się identyfikować z zestawem wymienionym w inwentarzu pałacu z 1696 roku: „Miednica z Nalewką pstrozłocista, Gdańska po niey bitwa” (Anna Kwiatkowska, Inwentarz Generalny 1696 z opracowaniem, seria Ad Villam Novam. Materiały do Dziejów Rezydencji, Tom VI, Warszawa 2012, s. 66, poz. 18) lub z innym podobnym kompletem. Fakt obecności takich przedmiotów na Jasnej Górze po 1731 roku – razem z wieloma innymi pamiątkami wiążącymi się z Sobieskim, ofiarowanymi tam głównie przez jego synów, Konstantego i Jakuba, w 1. ćwierci XVIII wieku – pozwala hipotetycznie włączyć te obiekty do spuścizny po królu. Taca nie jest wymieniana w kolejnych inwentarzach sanktuarium na Jasnej Górze. Można przyjąć, że została zrabowana ze skarbca przez francuskich żołnierzy wojsk Napoleona w 1806 roku. Nie da się jej jednoznacznie zidentyfikować z jednym z przedmiotów przetopionych w związku z kontrybucją kosztowności ze skarbca jasnogórskiego dokonaną w 1812 roku. Potem z całą pewnością tacy i dzbana na Jasnej Górze nie było. Dalsze losy przedmiotów nie są znane. Jest możliwe, że komplet jasnogórski trafił do Francji i tacę z tego zestawu należy identyfikować z dużych rozmiarów tacą zachowaną do 2013 roku w skarbcu zamku w Montrésor we Francji (została ona skradziona). Przechowywana tam taca przedstawiała Jana III Sobieskiego na koniu na tle bitwy pod Wiedniem i była znakowanym dziełem gdańskiego złotnika Jacoba Beckhausena (1647–1705). W 1870 roku została ona zakupiona na aukcji zbiorów zgromadzonych przez Anatola Mikołajewicza Demidowa w willi San Donato pod Florencją do zbiorów zamku w Montrésor przez sekretarza Ksawerego Branickiego – Kazimierza Błociszewskiego. (Tomasz F. de Rosset, Polskie kolekcje i zbiory artystyczne we Francji w latach 1795–1919. Między „skarbnicą narodową” a galerią sztuki, Toruń 2005, s. 58, 187).

Tradycja mówiąca o ofiarowaniu na Jasną Górę tego rodzaju pamiątki powiązanej z odsieczą Wiednia znalazła swoje odbicie w wydanej w 1858 roku książce Juliana Ursyna Niemcewicza, który pisał, że król po powrocie z wyprawy ofiarował do klasztoru „tacę, naliwkę na wielkim Wezyrze zdobyte” – można przyjąć, iż wzmianka ta jest echem faktu, że w sanktuarium znajdował się niegdyś komplet tego rodzaju dekorowany przedstawieniami figuralnymi o tematyce związanej z bitwą wiedeńską. Problemowi dziejów tacy z klasztoru jasnogórskiego osobny artykuł poświęcił Jerzy Żmudziński, który sugerował, że rabunku tacy i dzbana z Jasnej Góry mógł dokonać szczególnie zainteresowany kosztownościami francuski oficer Claude-Raymond Guyon, w 1806 roku pułkownik, potem generał, pod koniec życia pełniący funkcję komendanta departamentu Indre-et-Loire, zmarły w Tours w 1834 roku (Branicki zakupił zamek w Montrésor, położony około 60 km od Tours, w 1849 roku). Opublikowana przez Tomasza de Rosseta informacja o pochodzeniu tacy Branickiego ze zbiorów Demidowa wyklucza jednak możliwość nabycia przedmiotu przez Branickiego bezpośrednio z rąk spadkobierców Guyona.

Taca i dzban z Jasnej Góry niemal na pewno należały do zbiorów króla Jana III Sobieskiego. Jest mało prawdopodobne, aby w początkach XVIII wieku ktoś spoza rodziny Sobieskich ofiarował do sanktuarium przedmiot tego rodzaju. O wiele mniej pewna jest identyfikacja tacy jasnogórskiej z przedmiotem zachowanym do 2013 roku w Montrésor, choć znajdujący się tam zabytek był jedynym tego rodzaju obiektem znanym w zbiorach światowych – identyfikacja ta powinna być w każdym razie dalej brana pod uwagę. Z kolei niezależnie od pochodzenia tacy Branickiego niemal pewny wydaje się jej związek z wilanowską kolekcją króla Jana III.


Literatura:

Julian Ursyn Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Paryż-Petersburg 1858, s. 483.

Jerzy Żmudziński, Na tropach pamiątek polskich we Francji. Dwa zabytki złotnictwa wiązane z królem Janem III Sobieskim w skarbcu zamku w Montrésor, w: In artium hortis. Studia i szkice z dziejów sztuki, konserwacji zabytków i muzealnictwa. Wojciechowi Fijałkowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1997, s. 73–85.

Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, s. 229.