Silva Rerum | 01.09.2021 Cynowa trumna o wymiarach 55 x 54 x 88 cm powstała w 1695 roku w Krakowie (?). Według informacji podanej w Katalogu zabytków… (zob. Literatura) na wierzchu trumny odbito znak konwisarski – znak taki nie jest uwzględniony na karcie inwentarzowej zabytku ruchomego znajdującej się w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie (zob. Literatura).
Trumna ma klasyczny kształt o sześciobocznym przekroju. Część dola jest wyższa, a pokrywa niższa – obie w przekroju mają formę trapezów odwróconych w stosunku do siebie podstawami. Ścianki boczne pokrywy są bardziej nachylone od nieznacznie rozchylonych ścianek części dolnej. Krótsze boki trumny zostały ścięte pionowo, prosto. Wszystkie krawędzie trumny są profilowane, a wzdłuż ich linii, od wewnątrz pól tworzących boki trumny, biegną faliste taśmy tworzące jakby rodzaj koronki. Trumna wsparta jest na czterech ustawionych ukośnie lwach. Pośrodku wszystkich czterech pól części dolnej oraz dwóch pól pokrywy, na jej krótszych bokach, umocowane są lwie maski z kolistymi uchwytami do podnoszenia całej trumny i jej wieka. Na górnej powierzchni wieka, pośrodku, umieszczona została zamknięta księga, a na niej krucyfiks. Na jednym z bocznych, dłuższych pól wieka trumny wyryto inskrypcję wykonaną (ułożoną?) przez brata zakonnego, jezuitę Waszczyńskiego (nienotowanego w słowniku artystów jezuickich): „Arca haec plumbea aureum regem Chryzostomum condit Venerabilem Servum Dei Patrem Petrum Skarga S. J. In querellam quidem opus hoc inpinget, quo capaciori urna non capiatur, qui aulas principum Apostolicis Virtutibus, Orbem Christianum Zelo, Litteratorum Bibliothecas eruditione, Societatem Gloria, animo coelum implevit. Sed religiosae paupertatis cultor eximius etiam hunc tumulum vivus respueret, quem religiosus Principis in regno Cultor Stanislaus Bielicki S. J. ex aerario Serenissimae Catharinae de Sobuszyn Radziwillowa, Procancelariae et Ducissae campesrtris MDL posuit ex Voto Anno Dni 1695”.
Ks. Piotr Skarga, zmarły w Krakowie 27 września 1612 roku, pochowany został w kryptach kościoła jezuickiego św. św. Piotra i Pawła w prostej trumnie drewnianej, którą – jak mówi tradycja – często otwierano i która szybko uległa zniszczeniu. Inicjatywę wykonania nowej, solidniejszej trumny podjął w końcu XVII wieku jezuita, ks. Stanisław Bielicki (1656–1718), w latach 1688–1690 kapelan podkanclerzego litewskiego (od 1690) Karola Stanisława Radziwiłła, syna siostry króla Jana III Sobieskiego, Katarzyny, i Michała Kazimierza Radziwiłła. Wykorzystując dobre kontakty z królewską siostrą, uzyskał od niej środki pozwalające na wykonanie nowej trumny, co – sądząc z napisu – nastąpiło już po śmierci fundatorki, zmarłej w 1694 roku. Równocześnie z fundacją metalowej trumny na szczątki ks. Piotra Skargi wykonano niewielki kamienny sarkofag na pomieszczenie jego szat grobowych. Nie wiadomo jednak, czy skorzystano w tym przypadku z funduszy pozostawionych przez Katarzynę z Sobieskich Radziwiłłową. Krypta Skargi i oba sarkofagi były wielokrotnie odnawiane. Ciało ks. Skargi pozostało w kościele także po likwidacji pochówków w kryptach – będącej wynikiem sanitarnych zarządzeń władz austriackich – po 1802 roku. Metalowa trumna także była otwierana, aż wreszcie w 1844 roku zabezpieczono ją dodatkowo owiniętym wokół niej łańcuchem z kłódką, do której kluczem dysponowało krakowskie Arcybractwo Miłosierdzia. Renowacje krypty o różnym zakresie (w tym zapewne także odnowienia trumny) miały miejsce m.in. w latach 1814, 1844 (kiedy to, oprócz zabezpieczenia łańcuchem, wykonano murowany postument pod oba sarkofagi) oraz w latach 1882–1883 (pod kierunkiem Józefa Łepkowskiego, z funduszy Elżbiety z Grabowskich 1o v. Poniatowskiej, 2o v. Colonna Czosnowskiej). Szczegółowy zakres prac przy trumnie cynowej nie jest jednak znany. Trumnę otwierano także w XX wieku, w latach 1912, 1918 i 1936, w celu przeprowadzenia badań kości ks. Piotra Skargi (które nie potwierdziły, żywej jeszcze po II wojnie światowej, legendy o pochowaniu ks. Skargi w letargu).
Trumna ks. Skargi posiada dość typową i raczej skromną formę artystyczną, nie dającą podstaw do kwestionowania tezy o wykonaniu wyrobu przez jednego z krakowskich konwisarzy (choć w przypadku bardzo okazałych trumien królewskich na Wawelu zwracano się do artystów pozakrakowskich, głównie gdańskich). Program ikonograficzny dekoracji trumny jest prosty (lwy i lwie maski oraz księga z krucyfiksem odwołują się do cnót i heroizmu zmarłego). Nie ma w tym programie – poza napisem – odniesień do fundatorki i jej rodu, a w samym napisie nie wspomniano o jej bliskim pokrewieństwie z królem. Jest niemal pewne, że Katarzyna Radziwiłłowa nie miała wpływu na kształt tej fundacji. Niemniej jednak trumna pozostaje ważną pamiątką po rodzinie Sobieskich i świadectwem bogatego duchowego i religijnego życia fundatorki, której głęboka pobożność była powszechnie znana. Katarzyna z Sobieskich żywiła szczególny sentyment dla osoby ks. Skargi i uważała go za swojego duchowego przewodnika; hojnie też wspierała jezuitów, m.in. podnosząc z upadku ich kościół w radziwiłłowskim Nieświeźu, w podziemiach którego sama została pochowana (jedno z kazań poświęconych zmarłej napisał wspomniany jezuita, ks. Stanisław Bielicki).
Literatura:
M. J. A. Rychcicki [Maurycy Dzieduszycki], Piotr Skarga i jego wiek, T. II, Kraków 1850, tabl. przed s. tytułową.
Ks. Ignacy Polkowski [i inni], Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie od roku 1584 do 1884 skreślona w roku jubileuszowym, Kraków 1884 (ks. Ignacy Polkowski opracował Część pierwszą historyczną na s. 1–356), s. 356.
Ks. Jarosław Rejowicz T. J., Grób Skargi. Odbitka z „Przeglądu Powszechnego”, Kraków 1912, s. 6–7.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. IV, Miasto Kraków, Cz. III, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2, pod redakcja Adama Bochnaka i Jana Samka, Warszawa 1978, vol. 1 – Tekst, s. 78.
Jan Jaroszuk, Radziwiłłowa z Sobieskich, 1. v. Zasławska-Ostrogska, Katarzyna (1634–1694), podkanclerzyna i hetmanowa polna lit., w: Polski Słownik Biograficzny, T. XXX, Z. 3 (126), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, s. 395.
Jan Widacki, Detektywi na tropach zagadek historii, Kraków 1992, s. 99–103.
Grzegorz Bąbiak, Funeralia narodowe. Pogrzeby patriotyczne Polaków w czasach niewoli (Eseje historyczne), Warszawa 2016, s. 241–245, il. 163–164 na s. 242–243.