© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   01.09.2021

Wota Sobieskich. Trzy antepedia z herbami króla Jana III Sobieskiego i królowej Marii Kazimiery z Muzeum Narodowego w Krakowie

W zespole trzech antepediów ozdobionych identycznymi herbami dwa pierwsze mają zbliżone wymiary i zostały wykonane z podobnych tkanin, natomiast trzecie antepedium jest dłuższe, ma większą tarczę herbową i użyto w nim odmiennych tkanin. W I i II antepedium znajdują się trzy pionowe pasy (na osi środkowej i na osiach skrajnych) uszyte z brokatu, na którym widnieją czerwone i żółte motywy na złotym tle oraz wzór z gęsto, równolegle ułożonych wici z lancetowatymi liśćmi i goździkami. Dwa pasy znajdujące się pomiędzy trzema właśnie opisanymi zostały uszyte z ciemnoczerwonego aksamitu, na którym znajduje się wzór utworzony ze spinanych koronami wici, które uzupełniono rogami obfitości i wicią ustawioną pionowo na osi układu. W III antepedium na środku znajduje się malinowy adamaszek ze wzorem sieciowym, któremu towarzyszą motywy wazonów z goździkami i ostami. Dwa pasy po bokach uszyte zostały z brokatu ozdobionego złotym wzorem na srebrnym tle – jest to wzór sieciowy z motywami dużych owoców granatu ujętych przez lancetowate liście. Pośrodku wszystkich antepediów naszyte zostały podobnie skomponowane haftowane kartusze pod zamkniętymi koronami. Na kartuszach widnieją identyczne herby – czteropolowy herb Rzeczypospolitej (Orzeł Biały przepleciony literą „S” i Pogoń), na środku którego znajduje się tarcza z herbami Janina (heraldycznie po prawej) i rodziny d’Arquien. Wokół większej tarczy widać motywy dwóch ciągów plecionki z węzłami, które zbiegają się u dołu. Niektóre partie w kartuszach są barwne – czerwone (spłowiałe) tła godeł w głównej tarczy, a także czerwone i niebieskie szczegóły w tarczy środkowej. Podszewki antepediów wykonane zostały z płótna.

W zbiorach Czartoryskich antepedia zostały odnotowane po raz pierwszy w spisanym w Paryżu inwentarzu z 1869 roku (Kraków, Biblioteka Czartoryskich, sygn, XVII/2342, s. 139), w którym podano, że pochodzą z kościoła w Żółkwi, a hafty wykonała królowa Maria Kazimiera. Taka proweniencja (ale nie atrybucja) wydaje się bardzo prawdopodobna. Obiekty razem ze zbiorami Czartoryskich przeniesione zostały do Krakowa w 1876 roku.

Antepedia zostały omówione w notach katalogów z wystaw z 1983 i 1996 roku. W 1996 roku, przy okazji omawiana innego, podobnego zabytku z Muzeum Czartoryskich (zob. tkanina z herbem króla Jana III Sobieskiego i królowej Marii Kazimiery z Muzeum Narodowego w Krakowie), Jan Dreścik zasugerował ewentualny związek całego zespołu z uroczystościami w Żółkwi w 1676 roku, towarzyszącymi nadaniu królowi Janowi III francuskiego Orderu Świętego Ducha. Zabytki były wzmiankowane w związku z badaniami nad obiciami wilanowskimi (Anna Ekielska), z sugestią – mało prawdopodobną – że do ich wykonania użyto fragmentów obić z sal pałacu królewskiego.

Antepedia należą do większego zespołu podobnych zabytków, w skład którego wchodzą jeszcze: tkanina z tarczą herbową przechowywana w tych samych zbiorach (zob. tkanina z herbem króla Jana III Sobieskiego i królowej Marii Kazimiery z Muzeum Narodowego w Krakowie) oraz antepedium z tarczą herbową, które znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Różne są tkaniny tła w tych zabytkach, natomiast kartusze mają takie same zestawy herbów oraz wykonane są w tej samej pracowni i taką samą techniką (jeden – tkanina z herbem króla Jana III Sobieskiego i królowej Marii Kazimiery – wyróżnia się większymi rozmiarami). Jest prawdopodobne, że cały zespół pochodzi z kościoła parafialnego w Żółkwi (co jest potwierdzone tradycją w odniesieniu do trzech antepediów krakowskich), w którym być może należał do wystroju kościoła sprawionego z fundacji króla Jana III w związku z uroczystością wręczenia Sobieskiemu francuskiego Orderu Świętego Ducha, co nastąpiło 30 XI 1676 roku. W skład takiego zespołu oprócz antepediów (przeznaczonych do ołtarzy różnych pod względem wymiarów, co ewentualnie wyjaśniałoby inną długość całości i wielkość herbu w III antepedium) mogły wchodzić np. obicia ścian z herbami pary królewskiej. W oparciu o źródła nie da się potwierdzić tak określonej proweniencji całej grupy, gdyż najstarszy znany inwentarz fary żółkiewskiej pochodzi z 1885 roku (zob. Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 2, Kraków 1994, s. 67 i n.).


Literatura:

Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. kat. 191 na s. 32.

Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 141 na s. 154–155 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota), vol. 2 – il. 123, 123a.

Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 87 na s. 152 (notę opr. Katarzyna Kopera-Banasik), il. na s. 153.

Anna Ekielska, Dawne tkaniny obiciowe w apartamentach królewskich Sobieskich na podstawie przekazów źródłowych, w: Wilanowski informator konserwatorski 2013, Warszawa 2013, s. 15, 16.

Małgorzata Wróblewska-Markiewicz, Jacek Królewski, Barokowe antepedium haftowane ze zbiorów Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi – kilka uwag o obiekcie oraz o sposobie konserwacji, przechowywania i eksponowania (komunikat), w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, redakcja naukowa Helena Hryszko, Anna Kwaśnik-Gliwińska, Monika Stachurska, Warszawa 2013, s. 288.