Silva Rerum | 01.09.2021 Całość zabytku składa się z dwóch zespołów tkanin. Pierwszy to altembas bez nici metalowej (8 poz. inwentarzowych, łącznie 23 fragmenty o dł. od 316 do 31 cm i szer. brytu 56 cm). Drugi to altembas z nicią metalową (4 poz. inwentarzowe, łącznie 5 fragmentów o dł. od 181 do 48 cm i szer. brytu 57 cm).
Zabytek tworzą fragmenty obić, obejmujące bryty i ich części, tworzące dwa zespoły o takim samym wzorze, różniące się użyciem nici metalowej – pierwotnie zapewne złotej – która w drugim zespole zakrywa żółtokremowe tło. Wzór został utworzony przez partie aksamitne, strzyżone i pętelkowe, w kolorze bordowym. Podstawą osiowej kompozycji brytów są dwa ciągi szerokiej girlandy, wyrastające dołem z głównego ciągu wzoru, które na przemian rozchodzą się i zbiegają, tworząc tym samym pola wypełnione innymi, symetrycznymi motywami (bukietów) w dwóch rodzajach. Wzór tworzą gęsto ułożone, przestylizowane, mięsiste liście, owoce i kwiaty z odnogami – występujące pojedynczo i w zespołach – z dodatkiem drobniejszych motywów geometrycznych, w tym kratki. Pewna ilość brytów z tego zespołu obić użyta została w latach 20. XX wieku do dekoracji ścian skarbca. Fragmenty tych tkanin wykorzystano m.in. do wykonania ornatu i poduszki. Ich bliższe zbadanie będzie możliwe dopiero w trakcie prac konserwatorskich planowanych w skarbcu.
Obicia, zgodnie z jednoznacznie brzmiącą wzmianką źródłową, zostały przesłane z Żółkwi w 1719 roku jako dar królewicza Konstantego Sobieskiego przeznaczony do ozdobienia ścian kaplicy Matki Boskiej (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 537 – Acta Provinciae Polonae, T. 7, 1719–1731, s. 47: „Serenissimus Princeps Regius Constantinus peristomata serico aurea nova ac pretiosa ad sacros parietes capella Beatissimae Virginis Mariae misit de Żółkiew una ulna valet 5 aureos in summa valet ad duo millia imperialium”). Inne współczesne przekazy (Roczniki Mikołaja Bengera opublikowane w 1743 roku) podają, że obicia zostały kupione w Wenecji. Są one także wymieniane w inwentarzach skarbca jasnogórskiego począwszy od 1731 roku.
Obicia z daru królewicza były wielokrotnie publikowane, przeważnie jednak identyfikacja zapisu kronikarskiego z zachowanymi zabytkami była problematyczna – zagadnienie to zostało dokładnie omówione w artykule Jerzego Żmudzińskiego z 2009 roku, w którym zamieszczono szczegółową analizę stanu badań. Wyniki badań autora nie zostały do końca zaakceptowane przez badaczy związanych z Muzeum w Wilanowie.
W świetle dokładnej analizy źródeł i zachowanych na Jasnej Górze tekstyliów nie może być wątpliwości, iż tylko jeden zespół fragmentów obić należy uznać za pochodzący z daru królewicza Konstantego Sobieskiego. Obicia te należy datować na koniec XVII wieku lub początek następnego stulecia. Jako miejsce wykonania tego rodzaju tkanin w literaturze przyjmowana jest Francja lub – z równie dużym prawdopodobieństwem – Włochy; kwestia ta nie została dotąd zadowalająco rozstrzygnięta (zob. Anne Kraatz, Le tissu d’ameublement: sujet orné et objet d’ornement. Usages en France et influences italiennes au XVIIe siècle, w: Rinceaux et figures. L’ornement en France au XVIIe siècle, collectif sous la direction d’Emmanuel Coquery, conservateur au département des Objets d’art, musée du Louvre, Paris 2005, s. 132–133). Bardzo prawdopodobne wydaje się zakupienie tych tkanin przez królewicza w Wenecji w pierwszych latach XVIII wieku: w mieście tym rezydowała w latach 1705–1715 Teresa Kunegunda Sobieska, elektorowa bawarska, a bracia mieli z nią kontakt i odwiedzali ją w tym czasie (np. w 1708 roku przebywał w Wenecji Aleksander Sobieski – zob. Michał Komaszyński, Teresa Kunegunda Sobieska, Warszawa 1982, s. 112). Poza tym dysponujemy informacjami dotyczącymi innych obić kupowanych w Wenecji w tym czasie z myślą o wykorzystaniu ich do ozdobienia polskich wnętrz sakralnych (zob. wzmianka dopisana w inwentarzu katedry wawelskiej z 1702 roku, potwierdzająca fakt zamówienia w Wenecji w 1718 roku – a więc niemal dokładnie w tym samym czasie, w którym królewicz Konstanty Sobieski złożył swój dar na Jasnej Górze – przez kanonika katedry, ks. Marcina Węgrzynowicza, 31 brytów „obicia karmazynowego […] na stalle kanonicze”, ozdobionego herbami fundatora, które były „wraz wyrabiane z obiciem” (por. Inwentarze skarbca katedry krakowskiej z lat 1702, 1761 i 1791, opracowała Agnieszka Perzanowska, redakcja naukowa Piotr Rabiej, seria Biblioteka Kapitulna na Wawelu, Tom 7, Kraków 2016, poz. 11 na s. 76)). Tak więc zakup tkanin na obicia jasnogórskie w Wenecji niedługo przed 1719 rokiem wydaje się bardzo prawdopodobny. W każdym razie należy zupełnie wykluczyć możliwość, iż zdobiły one wcześniej wnętrza wilanowskie – choć bez wątpienia można uznać, że zabytki te oddają gust synów króla w zakresie dekoracji wnętrz, który niewątpliwie przecież ukształtowany został pod wpływem ojca.
Literatura:
Michał Baliński, Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie odbyta przez pątnika XIX wieku i wydana z rękopisu przez..., Warszawa 1846, s. 372–373.
O. Sykstus [Kazimierz] Szafraniec, Jasna Góra. Studium z dziejów kultu Matki Boskiej Częstochowskiej, w: Sacrum Poloniae Millennium. Rozprawy – Szkice – Materiały historyczne, T. IV, Rzym 1957, s. 41–42.
Kazimierz Szafraniec ZP, Z dziejów Jasnej Góry. Próba wyjaśnienia genezy klasztoru i sanktuarium w świetle analizy źródeł historycznych, Warszawa 1980, s. 98.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Spuścizna artystyczna Jasnej Góry jako wyraz protektoratu królewskiego i narodowego nad sanktuarium, w: Z dziejów sztuki Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, pod redakcją Ewy Chojeckiej, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 494, Katowice 1982, s. 178.
Urszula Borkowska OSU, Królowie polscy a Jasna Góra od czasów Jana Kazimierza do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Studia Claromontana”, T. 6, 1985, s. 75.
Jan Golonka OSPPE, Ołtarz Jasnogórskiej Bogurodzicy. Treści ideowe oraz artystyczne kaplicy i retabulum, Jasna Góra w Częstochowie 1996, s. 397.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Pamiątki po Sobieskich na Jasnej Górze, w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 59.
Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 92 na s. 157–158 (notę opr. Ewa Smulikowska; nota dotyczy kilku różnych obić, spośród których tylko jedne związane są z Sobieskimi), il. prawa na s. 157.
Maria Żukowska, Zespół obiciowych aksamitów wzorzystych tzw. Velours de Gênes we wnętrzach pałacu w Wilanowie, „Ochrona Zabytków”, R. XLIX, 1996, Nr 2 (193), przypis 6 na s. 129–130, il. 6 na s. 130 (fot. skrajne).
Mikołaj Benger OSPPE, Roczniki paulińskie, T. II, przełożył z łaciny: o. Paweł Kosiak OSPPE, Częstochowa-Jasna Góra 1997, s. 384.
Inwentarz naukowy tekstyliów jasnogórskich przygotowywany od 1997 roku przez zespół z Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Heleny Hryszko, wydruk w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. 142 na s. 151, komentarz do il. na s. 303–304.