© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   14.09.2015

Wydarzenia związane z Janem III w polskich i obcych relacjach prasowych – bitwa pod Chocimiem (11 XI 1673)

Wiek XVII to okres, który upamiętnił się rozkwitem wszelkiego rodzaju publicystyki, o charakterze lokalnym i międzynarodowym. Z pras drukarskich i rytowniczych wychodziły liczne druki ulotne, gazety, almanachy i ilustrowane ulotki dedykowane najważniejszym z punktu widzenia dawnego odbiorcy wydarzeniom i postaciom. W języku polskim zwano je najczęściej relacjami, nowinami lub listami. Niemieckie efemerydy prasowe opatrywano często w tytule słowem Zeitungen czy Flugblätter, włoskie zaś avvisi, relazioni lub lettere. Niemało było wśród tych druków literatury jarmarcznej i satyry politycznej. Publikowane masowo przez oficyny włoskie, niemieckie czy francuskie, często anonimowo i bez adresu wydawniczego, obiegały całą Europę, kształtując również wiedzę o Rzeczypospolitej i kluczowych dla niej wydarzeniach. Publicystyka obca miała istotny wpływ na ugruntowanie się europejskiej sławy Jana Sobieskiego, ale i upowszechnienie jego wizerunku. Nazwisko hetmana pojawiało się w europejskim obiegu informacji w kontekście wielkiej polityki i wojen, prowadzonych przez Rzeczpospolitą, bohaterem medialnym stał się jednak Sobieski dopiero po zwycięstwie pod Chocimiem (11 XI 1673).

W pewnym stopniu wizerunek ów kształtowany był przez samego bohatera. Świadczą o tym nie tylko bite w Gdańsku dwa medale chocimskie (Jan Höhn młodszy), zawierające ważne treści ideowe. Nazwisko sekretarza nowoobranego władcy Franciszka Gratty młodszego (zm. ok. 1690 lub 1691) pojawiło się przy słowie „sumptibus” w sygnaturach grafik dedykowanych władcy (np. Gloryfikacja Jan Sobieskiego na tle bitwy chocimskiej, 1674, mdzt, akwaf. Romeyn de Hooghe; Wjazd Jana III na koronację do Krakowa, 1675, mdzt, akwaf. Romeyn de Hooghe). Syn generalnego poczmistrza Prus Królewskich miał własnoręcznie wykonać potrzebne rytownikowi wzory rysunkowe.

Pierwsze relacje prasowe o tryumfie pod Chocimiem opublikowano już w 1673 r. Z oczywistych względów były to głównie druki polskie (Pieśń o chocimskiej otrzymanej wiktoriej. W dzień świętego Marcina R.P. 1673, b.m.dr.; toż pt. Pieśń o szczęśliwym zwycięstwie z Turków w dzień śwętego Marcina, pod Chocimiem Roku Pańskiego 1673. otrzymanym, b.m.dr.) lub wiadomości zredagowane w Gdańsku, donoszące zarazem o śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego (Das Schmertzlich verletzte nun hertzlich ergetzte Königreich Pohlen als nach Absterben seiner Königl. Maytt. in Pohlen folgendes Tages der König der Könige das betrübte Königreich mit herrlicher Victoria und Siegs-Triumph über den Erb-Feind erfreuet..., Gdańsk, Dawid Fryderyk Rhete?, [po 3 XII 1673]).

Kolejny rok przyniósł publikowaną anonimowo wierszowaną relację Zbigniewa Morsztyna Sławna wiktoria nad Turkami od wojsk koronnych i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, pod Chocimiem otrzymana w dzień Świętego Marcina 1673 (Słuck, Drukarnia Słucka, 1674). Znana jest także gazeta z Leszna, dedykowana chwale narodu polskiego i litewskiego („nationis Polonae et Lituanae honori”) oraz związanemu ze Wschową sekretarzowi królewskiemu i pisarzowi Janowi Redwitzowi (Corona victoriae coelitus concessa, quam Serenisimum Poloniae Regnum per supremum exercituum imperatorem Joannem Sobieski, ut et alios regni duces proceres et capita, devictis sub Chocimo castris turcicis expugnataq. chocimensi arce..., Leszno, Michał Buck, 1674).

W prasie obcojęzycznej chwalono i radowano się ze spektakularnego tryumfu nad pogaństwem. Przynosząc informacje istotne z punktu widzenia sztuki wojskowej (ustawienie i ilość wojsk, ukształtowanie terenu itp.), skrupulatnie wyszczególniano tysiące zabitych wrogów oraz bogate wschodnie łupy, którymi nie bez powodu chlubili się Polacy podróżujący na zachód Europy. Ciekawa z tego powodu jest gazeta niemiecka Eigentliche Abbildung der hiebey gefügten Haupt-Schlacht in Kupffer gestochen... bey Chocim... (b.m.dr. 1674), która była opisem bitwy i komentarzem dołączonej do niej tablicy z widokiem bitwy rytowanej przez Johanna Bensheimera (Delineatio insignis victoriae ab exercitu polonico lithuanicoq[ue] prope Chocimum a Turcis reportatae d. XI Novemb. Ao MDC. LXXIII, mdzt, 1674, sygn. Joh. Bentsheimer Facieb. et exc. et del.). W relacjach zwracano uwagę na zdobycze wojenne, gdyż były one elementem dekoracji tryumfalnej (por. panoplia, tropajon) i splendoru zwycięskiego wodza. Zwycięstwa należały do dorobku panujących, stąd i bitwę chocimską łączono jeszcze z imieniem Michała Korybuta, prezentując herb Wiśniowieckiego na karcie tytułowej (Nuova relatione della vittoria insigne, che l`armi polacche, e lituane hanno ottenuto contro li Turchi alle ripe del fiume Dniestre in Valacchia, con la presa di Coccim, con la presa del figlio del Gran Visir, e con tutte le particolarità della battaglia seguita il mese di novembre l`anno 1673, Roma, Mancini, 1674).

Nie oznacza to, że pomijano osobę Sobieskiego. Zainteresowanie sprawozdawców budził również list wysłany przezeń bezpośrednio po zakończeniu bitwy Husseinowi paszy, mający walor dokumentu (np. Aussfuhrliche Relation von dem was in der Haupt-Schlacht so bey Chocim zwischen den Königl. Polnischen und Littauischen Armeen eines Theils und dann des Erb-Feindes Christlichen Nahmens andern Theils vorgegangen worin durch Gottes Gnad von Polnischer Seiten die Victoria ist erhalten worden. Im Jahr 1673, b.m.r.dr.; Copia deβ Brieffes welchen der Herr Cron Groβ-Feld-Herr an den Herren Crohn unter Cantzler aigenhändig geschrieben in dem Lager deβ Husaim Bassa am Tage S. Martini deβ 1673, b.m.dr.).

Nowina o zwycięstwie chrześcijan w dniu poświęconym św. Marcinowi była również promocją polityki papiestwa, podawano bowiem do druku informacje o uroczystym nabożeństwie dziękczynnym odprawionym w Rzymie 17 XII 1673 r. przez Klemensa X (por. Copia di lettera polacca tradotta in italiano, che serve di relatione per la grande, o memorabile Vittoria riportata dall`armi polacche contro li Turchi, venuta all`Illustriss. e Eccelentiss. Sig. Giovanni Wielopolki Conte del Sacro Romano Imperio..., Roma, Stampa del Mancini 1673; Seconda relatione della vittoria insigne, che l`Armi Polacche, e Lituane hanno ottenuto contro li Turchi alle ripe del Fiume Dniestre in Vallacchia, con la presa di Coccim, e con tutte le particolarita della Bataglia seguita il Mese di Novembre l`anno 1673..., Roma, Stampa del Mancini, 1674).

Nie dziwi fakt, że również we Francji promowano tryumf odniesiony za sprawą osoby należącej od lat do profrancuskiej frakcji na polskim dworze (por. La victoire emportée sur les Turcs, par l`armée polonoise, sous le Grand Maréchal Sobieski, Lyon, Antoine Jullieron, 4 I 1674, s. 1-4). Relacje pisane poprzedziły ikonografię poświęconą Chocimowi i Sobieskiemu, przyczyniając się walnie do ukształtowania za granicą wizerunku roztropnego hetmana, chwalonego za odwagę i mądre czyny podczas pamiętnego zwycięstwa („courage et age conduitte dans la memorable victoire”: Sobiesky, Grand-Maréchal de Pologne, mdzt, akwaf., Nicolas de Larmessin I, wyd. Paris, Pierre Bertrand). Dzięki efemerydom prasowym bardziej zrozumiała jest alegoryczna oprawa portretów Jana III powstałych niedługo po elekcji.

Logo POIiŚ

Źródła i opracowania (wybór):

D. Orłowski, Chocim 1673, Warszawa 2007.

J.G. Rokita, Funkcje propagandowe medali z lat 1673-1687 upamiętniających zwycięstwo chocimskie, „Biuletyn Numizmatyczny” 2014, nr 2, s. 107-122.

M. Wagner, Wojna polsko-turecka w latach 1672-1676, t. 1, Zabrze 2009.

K. Zawadzki, Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Bibliografia, t. 2: 1662-1728, Wrocław 1984.

K. Zawadzki, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-XVIII wieku, Warszawa 2002.