Silva Rerum | 20.09.2015 Efemerydy prasowe sprawiają do dziś problem badaczom. Gazety ulotne definiowano jako „pisany prozą lub wierszem druk, niewielkiej na ogół objętości, zawierający jedną lub kilka aktualnych wiadomości z kraju i zagranicy, treści głównie politycznej, militarnej, religijnej lub sensacyjnej, wydawany z okazji ważnych albo niezwykłych wydarzeń mogących wzbudzić szersze zainteresowanie. Istotną cechą gazety ulotnej jest także jej funkcja propagandowa” (K. Zawadzki). Były zatem gazety narzędziem wojny informacyjnej, a ich autorzy przez odpowiedni wybór i naświetlenie faktów, mogli mieć wpływ na opinię publiczną.
Podobnie jak dziś, w dawnych papierowych wojnach posługiwano się informacją oraz dezinformacją. Odpierając spodziewane napaści prasowe, sami zainteresowani nierzadko sięgali po pióro lub zlecali opracowania promujące informacje odpowiadające ich aktualnym zamierzeniom politycznym. Znamienne, że do druku podano relację poświęconą interwencji Krzysztofa Grzymułtowskiego u posła cesarskiego w sprawie upowszechniania na terenie Cesarstwa gazet szkalujących Jana III (Extract-Schreiben auβ Lemberg, [Gdańsk, Szymon Reiniger, ok. 1675?]).
Elekcja w Rzeczypospolitej była międzynarodowym faktem politycznym, ścierały się bowiem podczas niej mocarstwa i popierające swoich kandydatów stronnictwa. Janowi Sobieskiemu, dorastającemu w epoce Wazów, podczas której na szeroką skalę stosowano walkę drukami ulotnymi, nieobce były metody gazetowej walki propagandowej. Niewykluczone stąd, że z jego polecenia opublikowano w Gdańsku nowiny dotyczące elekcji oraz późniejsze, odnoszące się do przygotowań do wojny z Turcją w formie listu króla-elekta do prymasa Andrzeja Olszowskiego (11 IX 1674 r.), obrony Trembowli czy zwycięstwa nad Tatarami pod Lwowem (Eigentliche Relation dessen was bey der glücklichen Wahl des Durchleuchtigsten, Groβmächtigsten Fürsten und Herrn Hn. Johannis III vormahls Groβ-Feld-Herr und Ober-Marschallen nunmehro aber erwelten Königes in Pohlen und Groβ-Fürsten in Litthauen etc. etc. etc. vorgegangen. Sub data Warschau den 25 Maji 1674. Gedruckt im Jahr 1674, [Gdańsk, Szymon Reiniger], 1674; Extract eines Schreibens welches Se. Königliche Majestät von Pohlen etc. etc. auβ Jaworow den 11. Septembris 1674. An den Herrn Nuncium Apostolicum abgehen lassen. Auβ dem Italiänischen übersetzet. Gedruct im Jahr 1674, [Gdańsk, Szymon Reiniger], 1674; Copia eines Schreibens auβ Seiner Königl. Majest. zu Pohlen Feld-Läger unter Buczacz vom 9. Oktobris 1675 [Gdańsk, Szymon Reiniger, 1675]; Extract eines Schreibens auβ dem Polnischen Lager unter Lemberg vom 27sten Augusti Anno 1675 [Gdańsk, Szymon Reiniger, 1675]). Oczywiście, pochwały elekcji Sobieskiego szły z Francji, która zdecydowała się poprzeć hetmana zamiast pierwotnie promowanego na polski tron księcia neuburskiego Filipa Wilhelma, elektora Palatynatu reńskiego. W sposób szczególny chwalono ambasadora wysłanego przez Ludwika XIV na elekcję, biskupa marsylskiego Toussaint de Forbin-Janson (L`Election du Grand Marechal et Grand General Sobiesky pour Roy de Pologne, Lyon, Antoine Jullieron, 27 VI [1674], s. 303-306). Podawano do druku wygłoszoną przezeń mowę (Oratio Reverendissimi et Excellentissimi D. Tussani de Forbin de Janson Episcopi Massiliensis… Ad comitia electionis Varsaviam missi, die 11. Maii 1674. In Campo Electionu habita. Harangue de Monseigneur l’Evesque de Marseille, ambassadeur etraordinaire de Sa Majestè Tres-Chrestienne…Prononcee 11. May 1674. dans le Champ mesme de l’Election, Lyon, Antoine Jullieron, [po 11 V 1674], s. 327–330).
Na szczególną uwagę zasługuje druk pt. Ragguaglio dell` elettione del Serenissimo Re di Polonia Giovanni III. Seguita nella persona dell`Illustriss. ed Eccellentiss. Sig. Sobieski Gran Maresciale, e Gran Generale del Regno. Li 21. Maggio 1674. Con una distinta relatione di questo è successo in detta Dieta... (Roma, Michele Ercole, 1674). Do relacji dołączono tablicę przedstawiającą pole elekcyjne (Varsavia et suo Teritorio dove si e fatta l`elezione del nuovo Re di Polonia [...]), nad którym putta trzymały taśmę z inskrypcją GIOVANNI III SOBIESKI RE DI POLONIA. Rycina opatrzona została sygnaturą Giovanniego Battistę Ghisleniego (Gio. bata Gisleni) jako autora wzoru (zmarłego w 1672 r.) oraz rytownika Françoisa Collignon (Franco Collignon sculp. Romae sup. roc. pmis.). Zamieszczony herb kardynała Virginia Orsini (1615-1676), patrona Królestwa Polskiego w Rzymie, wskazuje pomysłodawcę kompozycji. Informacja zredagowana została ewidentnie ku chwale Sobieskiego, począwszy od otwierającej Ragguaglio apologii zwycięstwa pod Chocimiem i hetmana, aż po ostatnie zdanie, wyrażające nadzieję na błogosławieństwo Rzeczypospolitej, „przedmurza i obrony Europy przed Turkiem” („antemurale, e diffesa d`Europa contra il Turco”), pod rządami nowego króla.
W gazecie szczegółowo opisano reakcję w Rzymie na wybór Sobieskiego (informacja dotarła tam 2 VI) oraz uroczysty papieski obchód w niedzielę 17 VI i kolejnego dnia w kościele Św. Stanisława. Zgodnie ze zwyczajem, iluminowano pałace ambasadorów i urządzono fajerwerki, m.in. przed pałacem królowej Szwecji Krystyny. Przekaz gazety miał utwierdzić czytelnika w przekonaniu, iż korona polska trafiła w ręce osoby cieszącej się błogosławieństwem i względami Kościoła. Grafika dołączona do relacji ukazywała pole elekcyjne z tzw. szopą w rozległej panoramie okolic Warszawy, z oznaczeniem Wisły, Narwi i Bugu oraz podwarszawskich rezydencji (n.in. Falenty, Ujazdów). Pomimo niewielkiej skali rytowanych budowli, dzieło Ghisleniego ma niewątpliwie charakter dokumentu, ujętego w ramę wojskowych obozów i korowodów wyborców ze szlacheckiego stanu. Odpowiadało wizji Rzeczypospolitej pod rządami Jana III, która potęgą oręża miała uchronić świat chrześcijański przed tureckim najeźdźcą.
Źródła i opracowania (wybór):
U.Augustyniak, Informacja i propaganda w Polsce za Zygmunta III, Warszawa 1981.
M. Górska, Medalierski wizerunek Jana III – domowa autokreacja i polityka międzynarodowa, w: Primus inter pares. Pierwszy wśród równych, czyli opowieść o królu Janie III, red. D. Walawender-Musz, Warszawa 2013, s. 83-91.
Krieg der Bilder. Druckgraphik als Medium politischer Auseinandersetzung im Europa des Absolutismus, hrsg. von W.Cilleben, Berlin 1997.
K. Zawadzki, Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Bibliografia, t. 2: 1662-1728, Wrocław 1984.
K. Zawadzki, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-XVIII wieku, Warszawa 2002.