Wśród obiektów zaginionych po II wojnie światowej ze zbiorów wilanowskich znajdują się rysunki (kartony) Głów apostołów z Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci (1452-1519), utracone najprawdopodobniej w końcowym etapie działań wojennych, zimą 1944 r.[1] lub w 1945 r.[2] Rysunki były podkolorowane pastelem, a ich wymiary dokładnie określono przed wojną: 56,8 x 46,5 cm[3].
Miejsce eksponowania kartonów w pałacu wilanowskim w ostatniej ćwierci XIX w. ukazuje znany album Hipolita Skimborowicza (1815-1880) i Wojciecha Gersona (1831-1901) pod tytułem Willanów, wydany w Warszawie w 1877 r. (il.1-2)[4]. Wisiały wówczas w gabinecie przed „galeryą”[5] w Wilanowie, powyżej portalu (il.2). W tym samym pomieszczeniu znajdowały się także czterdzieści lat wcześniej, o czym wiemy ze Spisu Obrazów znayduiących się w Galleryi i Pokojach Pałacu Willanowskiego w Roku 1837[6].
Jak pisze Dorota Folga-Januszewska, autorka koncepcji wystawy Leonardiana w kolekcjach polskich w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie[7], nie jest obecnie znane miejsce przechowania rysunków „za Szkłem”, przedstawiających „dwie Głowy Apostołów, które służyły na Wzór do Kompozycyi Obrazu Wielkiego: Wieczerzy Pańskiey, znayduiącego się w Mediolanie”[8]. „Obraz Wielki” Wieczerzy Pańskiey to słynna Ostatnia Wieczerza, namalowana przez Leonarda da Vinci w refektarzu klasztoru oo. dominikanów przy bazylice Santa Maria delle Grazie w Mediolanie (1495-98, fresk, tempera, gesso, 880 x 460 cm)[9]. Mediolańskie dzieło Leonarda da Vinci oglądał w trakcie jednej ze swych zagranicznych podróży hrabia Stanisław Kostka Potocki (1755-1821), który dał wyraz zachwytowi, jaki żywił dla malowidła, w dziele O sztuce u dzisiejszych … Brouillon korektura … biografii Sztycharzów i Malarzów [przed 1821][10]. Twórca muzeum wilanowskiego posiadał w swojej kolekcji „Kartony kolorowane 5u głów Apostołów”[11]. Wizerunki dwóch z nich przybliżają w albumie Skimborowicza i Gersona (1877) drzeworyty Bronisława Puca wykonane według rysunków Kazimierza Waroczewskiego (il.1).
Stanisława Kostki Potockiego fascynacja leonardianami wpisuje się w ogólnoeuropejską wówczas modę na kolekcjonowanie dzieł „zarówno samego Leonarda, jak i licznej grupy jego uczniów i kontynuatorów”[12]. Należał do nich między innymi wybitnie utalentowany Giovanni Antonio Boltraffio (1466/67-1516), któremu przypisuje się autorstwo kartonów z rysunkowymi przedstawieniami Głów apostołów z Leonardiańskiej Ostatniej Wieczerzy[13] (il.4). W czasie, kiedy dumnym właścicielem opisanych powyżej i dzisiaj zaginionych „głów Apostołów” był hrabia Stanisław Kostka Potocki z Wilanowa, kartony łączone z twórczością Boltraffia stanowiły własność angielskiego malarza Sir Thomasa Lawrence’a[14] (1769-1830). Wcześniej należały do brytyjskiego kolekcjonera dzieł sztuki Roberta Udny’ego (1725-1802).
[1] W drugiej połowie grudnia 1944 r. Niemcy wywieźli z pałacu Branickich w Wilanowie kilkadziesiąt obiektów, w tym około osiemdziesięciu obrazów. Zagrabionymi obiektami miał zostać wypełniony „cały wagon kolejowy”. Zob. W. Kalicki, M. Kuhnke, Sztuka zagrabiona. Uprowadzenie Madonny, Warszawa [Agora SA] 2014, s. 119.
[2] „Muzeum Utracone” 2019, online: https://muzeumutracone.pl/filmy/2019-2/ (dostęp: 11.05.2020).
[3] Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Rejestr strat wojennych, Nr karty: 14125.
[4] H. Skimborowicz, W. Gerson, Willanów. Album widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej / z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimborowicza i W. Gersona, Warszawa [Nakł. S. Orgelbranda Synów i Drzeworytni Warszawskiej] 1877, online: https://polona.pl/item/willanow-album-zbior-widokow-i-pamiatek-oraz-kopje-z-obrazow-galeryi-willanowskiej,MjY0MDgw/1/#info:metadata (dostęp: 11.05.2020).
[5] Obecnie Gabinet przed Galerią.
[6] Zob. katalog wystawy: D. Folga-Januszewska, „Leonardiana” i fascynacje kolekcjonerskie Stanisława Kostki Potockiego, s. 42.
[7] Obecnie wystawa jest nieczynna do odwołania; zob. komunikat: https://www.wilanow-palac.pl/wystawa_leonardiana_w_kolekcjach_polskich_w_2020_roku.html (dostęp: 25.05.2020).
[8] Ibidem, s. 43. Cytat pochodzi z następującego źródła: Archiwum Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, sygn. DA.30 Wil., Spis Obrazów znayduiących się w Galleryi i Pokojach Pałacu Willanowskiego w Roku 1837, zdziałany. [Brouillion], rkps.
[9] Ibidem, s. 34.
[10] Ibidem, s. 46.
[11] Ibidem, s. 48.
[12] Ibidem, s. 33.
[13] W. M. Griswold, L. Wolk-Simon, Sixteenth-Century Italian Drawings in New York Collections, The Metropolitan Museum of Art, New York, 1994, online: https://www.metmuseum.org/art/metpublications/Sixteenth_Century_Italian_Drawings_in_New_York_Collections?Tag=&title=Sixteenth Century Drawings&author=&pt=0&tc=0&dept=0&fmt=0#related_titles (dostęp: 12.05.2020), s. 51-53, 187, il. 46a-46b.
[14] Zapis proweniencji: jw. Zob. także: L. Wolk-Simon, The ‘Cartones of Leonardo da Vinci’, „The Burlington Magazine”, Vol. 153, No. 1296, Works on paper (March 2011), online: https://www.jstor.org/stable/23055900?seq=1 (dostęp: 11.05.2020), s. 148-155; por. https://www.christies.com/lotfinder/Lot/attributed-to-giovanni-antonio-boltraffio-milan-146667-1516-4434453-details.aspx (dostęp: 12.05.2020).