Ekslibris biblioteki Radziwiłłów w Nieświeżu, rycina Hirsza Leybowicza, ok. 1758; Biblioteka Narodowa

Rok 2018 jest czwartym z rzędu rokiem owocnej współpracy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie z Narodowym Historycznym Archiwum Białorusi w Mińsku, wspieranej finansowo przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Dzięki dostępowi do oryginałów dokumentów z tej części dawnego Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu, która po 1939 r. pozostała na Białorusi, oraz do zachowanych ksiąg grodzkich i ziemskich z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony udało się wyodrębnić z masy materiału aktowego wiele dokumentów związanych z Sobieskimi i innymi, spokrewnionymi z nimi rodami, a następnie wykonać ich cyfrowe kopie.

Dokumenty te obrazują różne pola aktywności Sobieskich, a także ich poprzedników na Żółkwi, czyli Żółkiewskich i Daniłowiczów. Zdecydowanie najwięcej jest tych dotyczących zagadnień gospodarczych oraz majątkowo-prawnych, mniej tych ściśle politycznych czy wojskowych. Jest to typowe dla archiwów magnackich. Zarząd rozległymi dobrami wymuszał wytwarzanie przez liczną grupę oficjalistów ogromnej, nieustannie przyrastającej dokumentacji. Natomiast wydarzeniami politycznymi magnatowi i jego urzędnikom przychodziło żyć od czasu do czasu, wojskowymi jeszcze rzadziej, zwłaszcza w latach pokoju. Zwróćmy jednak uwagę na to, że zarówno Stanisław Żółkiewski, jak i Jan Sobieski z racji pełnionych urzędów byli zaangażowani w działalność polityczną i wojskową. Ich kancelarie hetmańskie wytwarzały i przyjmowały szereg dokumentów. Jeśli nawet niektóre z nich trafiły w XVIII w. do Nieświeża, mogą obecnie znajdować się w Archiwum Głównym Akt Dawnych, a nie w części Archiwum Radziwiłłów przechowywanej w Mińsku.

Podobnie zatem jak w poprzednich latach podczas tegorocznej kwerendy mieliśmy przede wszystkim do czynienia z dokumentacją dotyczącą funkcjonowania dóbr Sobieskich pod koniec XVII i w początkach XVIII w., a także za czasów, gdy władali nimi Radziwiłłowie. Z roku na rok kwerendy przynoszą odkrycia kolejnych dokumentów dotyczących tych samych majątków. W ten sposób w połączeniu z materiałami z AGAD oraz innych archiwów i bibliotek tworzona jest baza do badań nad dziejami poszczególnych dóbr, dziejami niekiedy burzliwymi. W czasach wojen tureckich wiele z nich zostało doszczętnie zniszczonych i wyludnionych. Po odzyskaniu nad nimi kontroli następował proces ich zaludniania i odbudowy gospodarczej.

W 2018 r. z powodu szczuplejszych środków finansowych nasza kwerenda musiała ograniczyć się do trzech tygodniowych wyjazdów do Mińska. Zdołaliśmy w tym czasie przeprowadzić kwerendę blisko 100 jednostek. Wytypowaliśmy do skanowania ponad 4000 stron – niekiedy całe jednostki, gdy zaś zawierały one materiał przemieszany, wybieraliśmy tylko te dokumenty, które były związane z Sobieskimi lub rodami z nimi spokrewnionymi. Pozyskane zostały w ten sposób kopie licznych dokumentów dotyczących klucza dziedziłowskiego, majętności tarnopolskiej, złoczowskiej oraz drobniejszych. Nadal odnajdujemy wiele rozproszonych materiałów do włości żółkiewskiej, w tym odnoszące się do robót w samej Żółkwi, np. przy naprawie zamku, kościołów, prac w ogrodach królewskich, a także napraw muszkietów, armat. Inne dotyczą pobieranych czynszów, jak również: wydawanych z nich pieniędzy, pobranych pieniędzy z różnych włości króla Jana III i przechowywanych w skarbcu królewskim w Żółkwi oraz sum wydanych podczas sejmu w 1688 r. Niektóre jednostki zawierają oryginały i kopie kontraktów na różne arendy żółkiewskie, poczynając od Teofili Sobieskiej, a kończąc na Marii Karolinie de Bouillon. Odnajdujemy także prawdziwe ciekawostki – jak w przypadku informacji o przetrzymywanych w Żółkwi więźniach tureckich, tatarskich, wołoskich, o sumach wydawanych na ich wyżywienie, ubranie, leczenie, o wykorzystywaniu ich do różnych robót, a nawet doniesienia o takich, którzy dali się ochrzcić.