Pavao Skalić (1534–1575) należy do autorów kręgu literatury chorwackiej i nowołacińskiej, którzy związani byli z Polską w okresie renesansu. Jego nazwisko funkcjonuje również w zlatynizowanej postaci jako „Scalichius” lub – poprzez analogię do włoskiego humanisty Juliusza Cezara Scaligera – jako właśnie „Scaliger”. Skalić urodził się w Zagrzebiu, przebywał następnie w różnych częściach Europy, w tym w Wiedniu, w Królestwie Polskim, na Litwie i w Prusach Książęcych. Wydane w Królewcu w 1563 roku Satirae philosophicae zadedykowane zostały królowi Zygmuntowi Augustowi, który zresztą interweniował listownie w obronie Skalicia u cesarza Ferdynanda I, tak jak i m.in. Katarzyna Jagiellonka. Ostatniego Jagiellona Skalić nazwał w jednym z utworów „swoim najłaskawszym panem”.
Za życia Skalicia jego dzieła ukazywały się także w Strasburgu, Kolonii i Bazylei. W tym ostatnim mieście, w znanej drukarni Jana Oporyna wydano w 1559 roku po raz pierwszy Encyclopaediae seu Orbis disciplinarum, tam sacrarum quam prophanarum, epistemon Pauli Scalichii de Lika [...]. Tytuł ten przetłumaczyć można jako „Znawstwo w zakresie ogólnego wykształcenia, czyli kręgu nauk tak boskich, jak i świeckich, autorstwa Pawła Skalicia z Liki […]”. Pojawia się w nim urzeczownikowiony przymiotnik pochodzenia greckiego, epistemon, oznaczający to, co jest świadome; to, co jest biegłe i niekiedy funkcjonuje on jako tytuł równoległy dzieła Skalicia. Wyraz ten odnosi się do wiedzy pewnej, określanej jako episteme, w odróżnieniu od mniemania i opinii. W rzeczywistości jednak dzieło Skalicia w wielu partiach zawiera głosy polemiczne wobec struktur i praktyk liturgicznych Kościoła łacińskiego, w czym uwidaczniają się ówczesne proreformacyjne zapatrywania autora.
Pierwszy z kilku umieszczonych w dziele listów dedykacyjnych adresowany jest do cesarza Ferdynanda I. Tekst zawiera swego rodzaju manifest autorski, wraz z nakreślonym z rozmachem programem badań, jakie w dedykowanym dziele podjąć ma Skalicius: zamierza rozprawiać na tematy z zakresu wiedzy ogólnej, o dziedzinach boskich, czyli odnoszących się m.in. do szeroko rozumianego kultu, i dziedzinach świeckich.
W liście dedykacyjnym na uwagę zasługują szczególnie takie pojęcia jak encyclopedia, cognitio (poznanie), scientia (wiedza), disciplina (dziedzina), sapientia (mądrość). W zdobywaniu tej ostatniej, zdaniem Skaliciusa, właściwsze jest opieranie się na własnym sumieniu niż na zewnętrznych opiniach. W takim zapatrywaniu widać zerwanie z tradycją średniowiecznych autorytetów jako ostatecznych instancji decydujących o słuszności danego stanowiska.
Chociaż m.in. w tytule utworu i nagłówku listu pojawia się wyraz encyclopedia (wiedza ogólna, wykształcenie ogólne), niemniej nie mamy do czynienia z encyklopedią w oświeceniowym i dzisiejszym rozumieniu; utwór jest literackim zebraniem selektywnie dobranej przez Skalicia wiedzy i poglądów na temat powstania świata, praw Boskich i zasad filozoficznych w nim występujących. W istocie jest dzieło Skalicia zbiorem traktatów filozoficznych i teologiczno-filozoficznych, niekiedy ujętych w formę dialogu lub zbioru wniosków stanowiących kompendium wiedzy, jaką powinien się odznaczać reformacyjny humanista w XVI wieku.
W nagłówku listu widnieje rzeczownik Epistemon („ten, co wie”), który następnie będzie oznaczać jedną z dwóch alegorycznych postaci, obok Philomususa („miłośnika Muz”). Prowadzą oni dialog będący literackim przedstawieniem zagadnień poruszanych w dziele. Epistemona rozumieć można jako samo dzieło, natomiast Filomuz to projektowany czytelnik utworu Skalicia, człowiek wykształcony i przynależący do świata kultury literackiej. Sporo miejsca poświęcono w tej rozmowie tzw. pierwszej filozofii, stanowiącej niejako odpowiednik metafizyki. Skalicius często nawiązuje do Platona, dokonując syntezy poglądów przedstawionych przez tego, jak i innych myślicieli starożytnych, w tym Arystotelesa, z doktryną chrześcijańską. Autor przedstawia wiadomości nie tylko tyczące się prawideł funkcjonowania świata materialnego i duchowego, lecz także budowy ziemi i kosmosu, jak również właściwości duszy ludzkiej. Łączenie wątków pogańskich, hebrajskich, chrześcijańskich i astrologicznych tworzy dyskurs typowy dla renesansowego neoplatonizmu i jest wyrazem deklarowanej postawy autorskiej. W rozmowie Epistemona z Filomuzem ten pierwszy pełni rolę przewodnika i nauczyciela, kończąc swoje objaśnienia przestrogą przed starożytnymi herezjami i poniekąd wskazując jednocześnie cele ziemskiej wędrówki – poznanie Boga oraz szczęśliwy kres życia. Można dodać, że zatem wiedza, także ta zawarta w dziele Skalicia, służy etycznemu kształtowaniu ludzkich wyborów i w tym sensie zawsze odnosi się do sytuacji życia codziennego.
Kolejne części swoistej encyklopedii Skalicia rozwijają zagadnienia wspomniane w pierwszym liście dedykacyjnym oraz dialogu dwóch alegorycznych postaci. Pierwsza z nich podejmuje temat tego, co zakryte w różnych kulturach: w tym żydowskiej, perskiej, chaldejskiej, arabskiej, greckiej i rzymskiej rozpatrywanych w kategoriach łączonego z kabałą renesansowego hermetyzmu, systemu o charakterze filozoficzno-religijnym, czyniącego z wywodzącej się ze starożytności, obrosłej legendą postaci Hermesa Trismegistosa wyraziciela oraz prawodawcę zasad rządzących światem. Następne studia oscylują przykładowo wokół pojęcia duszy oddzielonej od ciała; wiary, która jako jedyna daje usprawiedliwienie; krytyki hierarchii kościelnej (jedynie Kościoła rzymskiego) i władzy papieskiej (zgodnie z poglądami części ówczesnych reformatorów nazywających papieża rzymskiego Antychrystem) oraz Mszy św. Obok rozważań mocno zaangażowanych w spór wyznaniowy, w tej wczesnonowożytnej protoencyklopedii, jak nazwiemy wydane dzieło lub raczej zbiorczo opublikowaną grupę stanowiących odrębne całości dzieł Skalicia, spotykamy utwory z zakresu, patrząc ze współczesnej perspektywy, naukoznawstwa. Można przyjąć, że najbardziej encyklopedyczną w dzisiejszym rozumieniu specyfikę posiada zbiór, jak wylicza Skalić, 1553 zdań zatytułowany Conclusiones (Wnioski), pośrednio nawiązujący swoją formą jeszcze do średniowiecznego dyskursu naukowego. Liczba przywołanych zdań odpowiada jednocześnie dacie dwóch pierwszych odrębnych wydań dzieła w Bolonii i Rzymie.
Wśród utworów składających się na zbiorcze wydanie znalazło się także zadedykowane uczonemu drukarzowi z Bazylei, Janowi Oporynowi, Encomium scientiarum (Pochwała nauk). Wśród chwalonych nauk znalazła się teologia, przy czym autor odżegnuje się od scholastyki, mimo że w niejednym miejscu swego dzieła przyjmuje stosowaną przez autorów scholastycznych metodę prowadzenia wywodu naukowego. Niejako wbrew tytułowi ta część Epistemona stanowi wykład poglądów autora na kształt i znaczenie teologii, wraz z przedstawieniem roli Ewangelii i prawa Boskiego. Osobne passusy poświęcone są także prawom uchwalanym przez ludzi, medycynie oraz filozofii, której jedną z gałęzi wyróżnioną przez Skalicia jest m.in. gramatyka. Wspomniane cztery dyscypliny, określone jako scientiae – teologia, prawo, medycyna i filozofia – odzwierciedlają ogólną strukturę organizacyjną uniwersytetu typu paryskiego, a zatem instytucji powstałej w wiekach średnich. Skalić, chociaż dąży do powrotu do początków chrześcijaństwa, korzysta z osiągnięć myślicieli późniejszych.
W przygotowanym przez Skalicia kompendium wiedzy widać już zwiastuny siedemnastowiecznego erudycjonizmu. W swym Epistemonie Skalić daje się poznać jako „człowiek uniwersalny”, posługujący się trzema językami, przede wszystkim łaciną, ale też i greką oraz hebrajskim. Dzieło Skalicia można odczytać jako syntezę wiedzy pogańskiej z myślą chrześcijańską, czerpiącą z dziedzictwa antyku, średniowiecza i nowych ruchów wczesnej nowożytności.
Więcej informacji:
Z. Darasz, Literatura słoweńskiego baroku (na tle słowiańskim), [w:] Kolokwia polsko-włoskie, red. J. Malicki, P. Wilczek, t. 2: Kultura baroku i jej tradycje, Katowice 1994, s. 15-24.
K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 27, wyd. S. Estreicher, Kraków 1929.
T. Górny, Hermetyzm a literatura, [w:] Ezoteryczne tropy w kulturze Zachodu, red. nauk. R.T. Ptaszek, D. Sobieraj, Lublin 2013, s. 39-47.
I.K. Sakcinski, Pavao Skalić, gradjanin zagrebački, učenjak na glasu, svećenik katolički i protestantski, prvi ministar pruski, pustolov smjeli, nazvan Cagliostro XVI. vieka, Zagreb 1875.
Realizacja działań online w ramach programu „Kultura Dostępna”.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.
