Zachowany, w pełni oryginalny fragment znaku hetmańskiego króla Jana III Sobieskiego – pierwotnie (i obecnie – po rekonstrukcji) osadzony na szczycie długiego drzewca – ma formę wąskiego skrzydła pokrytego kilkoma (od trzech do pięciu) rzędami krótkich piór i pojedynczym rzędem długich lotek. Do bocznej krawędzi skrzydła, u góry i u dołu, dodano tulejki przeznaczone do mocowania na drzewcu. Skrzydło uzupełnione było osadzonym na nim (może za pomocą dodatkowej skórzanej obejmy) rzędem piór, zapewne orlich, co w całości nadawało tej części znaku wygląd skrzydła ptaka (obecnie pióra zostały dodane w ramach rekonstrukcji). Jak dowodzi ikonografia (zob. niżej), pod tym skrzydłem, na drzewcu umieszczona była dodatkowo kita z piór strusich.
Historia zabytku jest bardzo dobrze potwierdzona dzięki zachowanym źródłom ikonograficznym i pisanym. Znak, którego najważniejszy fragment zachowany jest na Jasnej Górze, można bez wątpliwości identyfikować ze znakiem widocznym obok postaci króla Jana III Sobieskiego na obrazie Marcina Altomontego przedstawiającym Bitwę pod Wiedniem, który wykonany został według wskazówek monarchy i był wielokrotnie powtarzany w rycinach (por. Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, vol. 1 – poz. kat. 366 na s. 239–240, notę opr. Jerzy T. Petrus). Identyfikację tego rodzaju jednoznacznie potwierdza zapis archiwalny znajdujący się w źródłach jasnogórskich, który mówi o tym, że 12 XII 1722 roku królewicz Jakub Sobieski ofiarował na Jasną Górę znak królewski, zwany buńczukiem królewskim, wyobrażający skrzydło orła, który używany był przez króla Jana III podczas wyprawy wiedeńskiej (Częstochowa, Archiwum Jasnej Góry, sygn. AJG 193: Acta Conventus Clari Montis Częstochoviensis: 1716–1728, s. 194; tłumaczenie tego fragmentu – por. Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie…, zob. Literatura, s. 85).
Potem znak stale przechowywany był w skarbcu. W nieznanych okolicznościach (może jeszcze przed ofiarowaniem pamiątki do Częstochowy) utracono drzewce, na którym osadzone było skrzydło (w inwentarzach wymieniane było samo skrzydło znaku – por. Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, vol. 1 – poz. kat. 278 na s. 209). Drzewce z pewnością miało bardzo prostą formę. Z czasem zniknęły też pióra, choć najstarszy przekaz ikonograficzny z 1875 roku, ukazujący górną część znaku, uwzględnia także resztki piór (por. [bez autora], Skrzydło husarskie…, zob. Literatura). Przed 1982 rokiem, w związku z urządzeniem stałej wystawy w Arsenale jasnogórskim, znak poddany został zabiegom konserwatorskim (uzupełniono ubytki partii srebrnych, a przy tej okazji zidentyfikowano ślady wcześniejszych napraw) i umieszczony na ekspozycji w aranżacji wykorzystującej fotografię fragmentu ryciny według obrazu Altomontego. Pełna konserwacja zabytku (przeprowadzona w 2017 roku w Wilanowie przez Mariana Klabisza w związku z planowaną ekspozycją obiektu na wystawie w Wiedniu), połączona z rekonstrukcją drzewca i piór, doprowadziła do przywrócenia znakowi pełnej integralności.
Jako skrzydło husarskie znak utrwalony został na rysunku autorstwa Adriana Głębockiego, który powtórzono na drzeworycie opublikowanym w 1875 roku w „Kłosach” (drzeworyt wykorzystany był również przez Zygmunta Glogera w IV tomie Encyklopedii staropolskiej z 1903 roku – w tekście hasła brak jednak odniesienia do zabytku jasnogórskiego, który opisany jest jedynie w podpisie pod ilustracją). Drzeworyt, który powstał na podstawie rysunku Głębockiego, pokazuje skrzydło w stanie z 2. połowy XIX wieku – z resztkami oryginalnych piór i przed przeprowadzeniem prac konserwatorskich, które doprowadziły do uzupełnienia części srebrnej. Znak został opublikowany przez Wojciecha Stanisława Turczyńskiego w 1926 roku, ale nadal był błędnie identyfikowany jako skrzydło husarskie. W związku z organizacją ekspozycji militariów w Arsenale na Jasnej Górze znak został prawidłowo określony, zbadany i opublikowany przez Aleksandra Czerwińskiego. Pełne rozpoznanie zabytku przyniosła nota w katalogu podsumowującym wawelską wystawę jubileuszową z 1983 roku (autorstwa Jerzego T. Petrusa).
Ten rodzaj znaku wojskowego może być uważany za specyficznie polski. Znamy bardzo niewielką ilość takich przedmiotów (znak nieco podobny do jasnogórskiego znajduje się w Sztokholmie, a zabytek posiadający formę bliską buńczukowi zachował się w Muzeum Narodowym w Krakowie – por. Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce…, zob. Literatura, s. 284; zob. także: Piotr Szlezynger, „Buńczuk turecki” Lubomirskich z Wiśnicza. „Rocznik Bocheński”, T. II, 1994, s. 127–131). O tym, że forma, z jaką mamy do czynienia w przypadku znaku jasnogórskiego, miała raczej wyjątkowy charakter, świadczyć też może fakt, że ofiarowany właśnie przedmiot w źródłach jasnogórskich nazwany został buńczukiem królewskim – najwyraźniej bowiem nie był znany odrębny termin na określenie tego insygnium. Można przyjąć, że znak w formie skrzydła orła został wykonany dla Sobieskiego już w czasach hetmańskich i towarzyszył mu potem, już jako królowi, w kolejnych bitwach – choć nie ma na to bezpośredniego dowodu.
Fakt, że syn króla zdecydował się ofiarować na Jasną Górę ten niezwykły przedmiot – osobisty i dość skromny, a zarazem naznaczony ogromnym ładunkiem ideowym (szczególnie w zestawieniu z oryginalnym buńczukiem tureckim) oraz emocjonalnym – świadczy, że złożenie w 1722 roku darów pamiątkowych po Janie III miało w zamyśle przyczynić się do stworzenia w sanktuarium narodowym pewnego rodzaju pomnika pamięci po królu. Najwyraźniej sam monarcha nie zadbał o to, aby po bitwie wiedeńskiej osobiście przesłać taki zespól pamiątek na Jasną Górę i syn uczynił to za niego po prawie 30 latach.
Trzeba w tym miejscu odnotować opinię sformułowaną ustnie przez Jacka Gutowskiego, niewątpliwie niepozbawioną słuszności, która dotyczy materialnego kształtu samego skrzydła: badacz ten zauważył, że konstrukcja skrzydła jest prawdopodobnie (nie jest możliwe przeprowadzenie w tej kwestii eksperymentu) zbyt wątła, aby wytrzymać pęd powietrza w czasie szybkiej jazdy konnej i energiczne manipulowanie znakiem na polu bitwy. Jacek Gutowski nie kwestionował wyjątkowo dobrze potwierdzonej tradycji o funkcji i pochodzeniu przedmiotu, ale sugerował możliwość wtórnego wykorzystania w tym przypadku wyrobu o innym przeznaczeniu (np. skrzydła metalowej figury anioła?), być może w celu wykreowania, niekoniecznie świadomie, szacownej pamiątki. Dziękuję serdecznie badaczowi za podzielenie się swoimi uwagami na temat tego wyjątkowego zabytku.
Literatura:
[Bez autora], Skrzydło hussarskie – Łuk turecki, „Kłosy”, T. XX, 1875, vol. I, Nr 504 z 13 (25) II, s. 126, il. na s. 120.
Ks. Józef Adamczyk, Skarbiec Jasnogórski. Przewodnik po Jasnej Górze w Częstochowie. Część II, Częstochowa 1903, il. na s. 67.
Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, T. IV, Warszawa 1903 [przedruk: wydanie V, Warszawa 1985], il. na s. 245 (do hasła: Skrzydła usarskie na s. 244–245).
Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, poz. 21 na s. 19.
Aleksander Czerwiński, Wanda Bigoszewska, Arsenał Twierdzy Jasnogórskiej. Przewodnik, Jasna Góra 1982, s. 26.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Spuścizna artystyczna Jasnej Góry jako wyraz protektoratu królewskiego i narodowego nad sanktuarium, w: Z dziejów sztuki Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, pod redakcją Ewy Chojeckiej, seria Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Nr 494, Katowice 1982, s. 178.
Zdzisław Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, wyd. II, Warszawa 1982, s. 284.
Jan Golonka ZP, Trofea wiktorii wiedeńskiej na Jasnej Górze, „Niedziela”, R. XXVI, 1983, Nr 37 z 11 XI.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 278 na s. 209 (notę opr. Jerzy T. Petrus), vol. 2 – il. 298 i 298a.
Aleksander Jaśkiewicz, Ikonografia zabytków Częstochowy i okolicy. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991, poz. 142 na s. 31.
Zofia Rozanow, Ewa Smulikowska, Pamiątki po Sobieskich na Jasnej Górze, w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 58.
Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, s. 259, il. prawa na s. 247.
Zdzisław Żygulski jun., Refleksje nad obrazem Jana Matejki „Sobieski pod Wiedniem”, w: I podaje wiek wiekowi. Tradycje chrześcijańskie w dziejach polskiego oręża, [katalog wystawy], Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 2001, s. 73.
Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie. Opracowanie bronioznawcze, konserwacja i ekspozycja zbiorów, „Muzealnictwo Wojskowe”, T. 8, 2005, s. 72, 73, 82–85.
U tronu Królowej Polski. Jasna Góra w dziejach kultury i duchowości polskiej, katalog wystawy pod kierunkiem Jana Golonki OSPPE, Przemysława Mrozowskiego, Jerzego Żmudzińskiego, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2006–11 marca 2007, Warszawa 2006, s. 172 (w obrębie noty opr. przez Jan Golonkę i Jerzego Żmudzińskiego).
Król Jan III i towarzysze broni. 1683–2008. W rocznicę bitwy pod Wiedniem, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2008 (tekst katalogu Dominika Walawender-Musz, Marta Gołąbek), poz. kat. nlb. na s. 33.
Aleksander Jaśkiewicz, Adrian Mikołaj Głębocki na Jasnej Górze, w: Ex voto. Studia dedykowane Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicę urodzin i w 50. rocznicę święceń kapłańskich, redakcja naukowa Przemysław Mrozowski, Jerzy Żmudziński, Jasna Góra w Częstochowie 2012, s. 284.
Jerzy Żmudziński, Wota i pamiątki po Janie III Sobieskim oraz jego rodzinie w kościołach polskich – problem badawczy, w: Primus Inter Pares. Pierwszy wśród równych czyli opowieść o królu Janie III, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 24 kwietnia–30 września 2013, Warszawa 2013, s. 182.
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017 (wydana została także wersja niemiecka), poz. kat. 87 na s. 222 (notę opr. Jerzy Żmudziński).
