Trudno odtworzyć wygląd kapy – dysponujemy jedynie krótkimi wzmiankami oraz opisami i fotografiami zabytków, z których jeden mógł być ewentualnie darem Jana III Sobieskiego (zob. niżej).
To, że król Jan III Sobieski przesłał dar katedrze we Fromborku, samo w sobie prawdopodobne w świetle okoliczności historycznych, jest potwierdzone zapisem źródłowym znanym dzięki drukowanej relacji z końca XIX wieku, która z kolei opiera się na informacji udzielonej listownie przez proboszcza katedry fromborskiej (zob. niżej). Wedle tej informacji w aktach kapituły fromborskiej pod datą 27 III 1686 roku odnotowano dar Jana III w postaci kapy. Jednak jej identyfikacja nie była już w XIX wieku sprawą oczywistą (z czego można się domyślać, że kapa – o ile jeszcze istniała – nie zawierała w tym czasie żadnych herbów ani napisów).
Kapa z daru Sobieskiego wzmiankowana była w opracowaniach niemieckich uczonych, którzy przed I wojną światową zajmowali się dziejami katedry fromborskiej, i w katalogu wystawy krakowskiej z 1883 roku (m.in. w oparciu o informacje dostarczone przez badaczy przeszłości Warmii).
Fakt, że w katedrze fromborskiej znajdowała się kapa z daru króla Jana III Sobieskiego, potwierdzają zapisy w katalogu oraz w opisie do albumu krakowskiej wystawy jubileuszowej zorganizowanej w 1883 roku. W katalogu uwzględniono dwie pozycje opisane następująco: „33. Kapa kościelna z większej materyi złoto-żółtej z wygniatanemi pąsowemi w aksamicie kwiatami, tkanina włoska z haftem złotym w skręty i liście. Średnica 2.95. Promień 1.40. Kapituły katedralnej w Frauenbergu. 34. Kapa kościelna, ze złotogłowiu, z deseniem aksamitnym gniecionym, koloru pąsowego, podobna do używanych w XVI wieku. Wyrób włoski. Średnica 3.02. Promień 1.45. Kapituły katedralnej w Frauenburgu”. Po tych dwóch opisach pojawia się wzmianka: „Jedna z tych kap jest darem Jana III do Katedry Frauenburskiej” (Katalog wystawy zabytków…, zob. Literatura). Z kolei w komentarzu do fotografii obu kap w albumie (Zabytki XVII wieku, zob. Literatura) podano inne jeszcze informacje: „Dwie kapy kościelne altembasowe z materyi weneckiej złotogłowiem zwanej z XVI wieku, na tle złotem i szkarłatnem kwiaty bogato wytłaczane i obwiedzione pluszową, karmazynową obwódką, przerabiane srebrnymi drucikami, skaplerze [kaptury?] i kolumny przednie atłasowe czerwone, na nich haft srebrem i złotem ręczny z innej zupełnie epoki. Według listu X. proboszcza katedry Frauenburskiej, jedną z tych kap ofiarował do katedry król Jan Sobieski, co zapisane jest w aktach kapitulnych 27 Marca 1686. Ponieważ kapituła nie wiedziała, która z tych kap jest darem królewskim, przysłano obie na wystawę”. Zapewne tej samej pary zabytków dotyczy wzmianka z 1905 roku, kiedy to na posiedzeniu Historischer Verein für Ermland znany badacz katedry fromborskiej, ks. Franz Liedtke, „okazał zebranym dwie czerwone kapy informując zarazem, że jedna z nich pochodzi od biskupa Watzenrodego, druga zaś miała być uszyta z dywanu tureckiego zdobytego pod Wiedniem i przez króla darowana katedrze” (Alojzy Szorc, Wiktoria wiedeńska…, zob. Literatura; tam znajduje się również informacja z 1718 roku o dzbanie zdobionym monetami króla Jana III, który został wymieniony w testamencie jednego z kanoników fromborskich). W podstawowych niemieckich opracowaniach dotyczących skarbca katedry fromborskiej nie udało się znaleźć innych wzmianek na temat tak ważnej pamiątki (zob. Dr. [?] Dittrich, Der Dom zu Frauenburg, [część I:] “Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, T. XVIII, 1913, s. 549–708 – tu na s. 652 pojawia się wzmianka świadcząca o tym, że orientalne tkaniny znajdowały się w skarbcu katedry fromborskiej już przed czasami Sobieskiego; podobnie brak przydatnych wzmianek w: Franz Liedtke, Joseph Kolberg, Ein Schatzverzeichnis der Kathedralkirche zu Frauenburg aus der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, T. XVII, 1910, s. 403–446; kapy z daru Sobieskiego nie wymienia w swoim opracowaniu Małgorzata Okulicz, In gloriam et decorem. Dawne szaty i tkaniny liturgiczne z diecezji warmińskiej. Informator o wystawie, Muzeum Warmii i Mazur, Olsztyn 1999).
Opublikowanie w 1884 roku fotografii ułatwia i utrudnia zarazem rozwiązanie tej zagadki: jedna z kap (na wspólnej fotografii – prawa, oznaczona numerem 34) to bez wątpienia zachowana do dziś kapa (choć obecnie pozbawiona pasa i kaptura), uważana za fundację biskupa Łukasza Watzenrodego, sporządzona z włoskiego altembasu z 4. ćwierci XV wieku (zob. Małgorzata Okulicz, Późnogotycka kapa liturgiczna, „Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur”, Rzemiosło artystyczne, 2, 1998, s. 29–39; w tym zeszycie znajduje się również artykuł tej samej autorki poświęcony m.in. konserwacji kapy – s. 99–106). Druga kapa widoczna na fotografii (lewa, z numerem 33) wykonana jest z innego rodzaju włoskiego altembasu (?) – może nieco młodszego, zapewne z początków XVI wieku (?) – z interesującym motywem podwójnych węzłów zaplecionych na grubej łodydze tworzącej układ sieciowy. Z kolei na pasie i na kapturze tej kapy znajdują się haftowane motywy ornamentalne z XVIII wieku, identyczne jak na kapie uważanej za fundację Watzenrodego. Wiadomo, że ta ostatnia kapa została naprawiona po połowie XVIII wieku (za czasów Adama Stanisława Grabowskiego, od 1741 roku biskupa warmińskiego, z inicjatywy kanonika Józefa Benedytka Matthy opiekującego się w latach wojny siedmioletniej 1756–1763 skarbcem kapituły wywiezionym do Gdańska – zob. Słownik biograficzny Kapituły Warmińskiej, redaktor ks. Jan Guzowski, Olsztyn 1996, s. 165), kiedy to dodano do niej „«w teraźniejszej formie» kaptur i pretekstę z czerwonego jedwabiu, haftowanego złotymi nićmi” (M. Okulicz, op.cit., s. 36). Wydaje się, że w tym ostatnim okresie odnowiono obie cenne i dawne kapy oraz dodano wykonane w tym samym warsztacie kaptury i pasy. To wszystko nie oznacza jednak, że identyfikacja dokonana przez duchownych we Fromborku w końcu XIX wieku jest trafna i że druga z kap (oznaczona nr 33) pochodzi z daru Sobieskiego, choć nie można tego wykluczyć. Król mógł bowiem ofiarować katedrze kapę z tkaniny znacznie dawniejszej niż czasy własnego panowania (podobnie sytuacja przedstawia się w odniesieniu do zachowanego w krakowskim klasztorze dominikanów garnituru tradycyjnie uważanego za dar tego monarchy – zob. komplet ornatowy czerwony z klasztoru dominikanów w Krakowie). W gruncie rzeczy niewyjaśniona pozostaje więc kwestia, jaką kapę Jan III mógł ofiarować do Fromborka w 1686 roku – niewykluczone, że mógł to być mimo wszystko wyrób orientalny, obecnie zaginiony czy niezidentyfikowany.
Literatura:
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 33, 34 na s. 6.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, Kraków 1884, [album wystawy], tabl. XIX i objaśnienia do niej w części wstępnej albumu na stronie 7.
Alojzy Szorc, Wiktoria wiedeńska i jej echa na Warmii, „Studia Warmińskie”, T. XXI, 1984, s. 220.
