Kapa w całości została uszyta z tkaniny o wzorze złożonym z rzędów mijających się naprzemiennie, dużych motywów przestylizowanych goździków, rozłożonych i zakomponowanych w koła, osadzonych na gałązkach z parami poziomo ułożonych, wydłużonych listków. Tło wzoru jest ciemnoczerwone, a motywy zostały wydobyte nicią srebrną z okonturowaniami i drobnymi szczegółami zaakcentowanymi nicią zieloną. Metalowe zapinki są nowsze.
Według ugruntowanej miejscowej tradycji kapa została ofiarowana przez króla Jana III Sobieskiego do parafii w Kętach, gdzie urodził się św. Jan Kanty, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego osoba otoczona była przez króla znacznym kultem już od czasów studiów Jana Sobieskiego w Krakowie – po odsieczy wiedeńskiej monarcha ofiarował wota do grobu św. Jana w kościele św. Anny w Krakowie (zob. m.in. tablica upamiętniająca złożenie w 1684 roku przez króla Jana III Sobieskiego wotów przy grobie św. Jana Kantego w kościele św. Anny w Krakowie, buńczuk (I) z kościoła par. i kol. pw. św. Anny w Krakowie, buńczuk (II) z kościoła par. i kol. pw. św. Anny w Krakowie oraz inne). Nic jednak nie wiadomo o pobycie monarchy w Kętach (mimo uporczywie podtrzymywanej miejscowej tradycji o dziękczynnej pielgrzymce królewskiej do Kęt). Kapa wymieniana była w literaturze z 2. połowy XIX wieku jako dar „do ołtarza św. Jana Kantego w Kętach”. W Katalogu zabytków… odnotowana jest jako znajdująca się w kaplicy św. Jana Kantego, która mieści się nieopodal kościoła parafialnego. Opracowanie dotyczące wyłącznie tej kaplicy (Jan Rodak, Architektura i dzieje kościoła pw. św. Jana Kantego w Kętach, Kęty-Kraków 2014) nie uwzględnia zabytku i nie odnotowuje kontaktów króla z tą świątynią. Kapa została odnowiona i przerobiona w 2. połowie XVIII wieku. W latach 2016–2018 była gruntownie konserwowana przez Barbarę Kalfas w Krakowie.
Od końca XIX wieku kapa była wielokrotnie publikowana i prezentowana na wystawach jako wiarygodny dar króla Jana III Sobieskiego. W nocie w katalogu wystawy jubileuszowej na Zamku na Wawelu określono ją, zgodnie z tradycją, jako wykonaną z czapraka (informacja błędna). W ostatnich latach była dwukrotnie wystawiana na dużych wystawach poza Polską i uwzględniana w katalogach tych ekspozycji (Stambuł, Wiedeń) oraz konserwowana, co przyczyni się niewątpliwie do gruntownego zbadania zabytku.
Niewątpliwe tureckie pochodzenie efektownej tkaniny, z której wykonano kapę, bardzo wzmacnia wiarygodną tradycję o darze królewskim. W polskich zbiorach zachowały się inne szaty liturgiczne wykonane z tureckich tkanin o podobnym deseniu – np. ornat z kościoła par. w Klwowie z materii datowanej na początek XVI wieku, o zbliżonej stylizacji głównych motywów (zob. Tkanina turecka XVI–XIX w. ze zbiorów polskich, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, wrzesień–listopad 1983, Warszawa 1983, poz. kat. 107 na s. 54, notę opr. Jadwiga Chruszczyńska, tabl. barwna XI). Także w Muzeum Narodowym w Krakowie znajduje się fragment podobnej tkaniny. Beata Biedrońska-Słota, która w katalogu wystawy w Stambule wskazała tę analogię, datowała tkaninę kapy na początek XVII wieku, a za miejsce jej wykonania uznała Bursę. Barbara Kalfas, która konserwowała kapę, zaznaczyła (informacja ustna), że wobec ogromnej popularności użytego w deseniu motywu datowanie tkaniny trzeba na razie – w oczekiwaniu na wynik szczegółowych badań – odnosić także do całego XVI wieku. Autorka prac konserwatorskich zauważyła, iż kapa wykonana została z kuponu tkaniny prawdopodobnie niewykorzystanej poprzednio do żadnego wyrobu (np. czapraka) – mogłoby to dowodzić, że w zdobywanych przez Sobieskiego obozach tureckich obok gotowych wyrobów znajdowały się także luźne bryty tkanin jedwabnych. Bezpośrednia obserwacja tkaniny w czasie prac konserwatorskich pozwala również na stwierdzenie, że materia, choć efektowna, od strony jakości technicznego wykonania może uchodzić za zaledwie przeciętnie dobry wyrób, niedorównujący najlepszym tkaninom wykonywanym na potrzeby dworu sułtańskiego. Fakt, że cała powierzchnia kapy (razem z kapturem) została silnie poplamiona woskiem, świadczyć może, że parament był na stałe umieszczony blisko ołtarza lub intensywnie wykorzystywany w czasie procesji – co dowodzi traktowania kapy jako cennej pamiątki kultu św. Jana Kantego.
Literatura:
Katalog wystawy zabytków z czasów króla Jana III i Jego wieku, Kraków 1883 (wersja pełna, z dodatkami i tablicami), poz. kat. 32 na s. 5.
Zabytki XVII wieku. Wystawa jubileuszowa Jana III w Krakowie 1883, [album wystawy], Kraków 1884, objaśnienia – s. 7, tabl. XVIII (po prawej stronie).
Władysław Łuszczkiewicz, Z wystawy starożytności z czasów Sobieskiego w Sukiennicach wrażenia i uwagi, Kraków 1883, s. 63.
Marian Sokołowski, Wystawa zabytków z czasów Jana III w r. 1883, Kraków 1884.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, pod red. Jerzego Szablowskiego, Warszawa 1953, vol. 1 – Tekst, s. 16 (Powiat bialski, opr. Jerzy Szablowski), vol. 2 – Ilustracje, il. 821.
Zdzisław Żygulski jun., Sztuka islamu w zbiorach polskich, Warszawa 1989, poz. kat. 125 na s. 35, il. 125.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 613 na s. 322 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota), vol. 2 – il. barwna XXVIII.
Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, poz. kat. 106 na s. 164, 166 (notę opr. Anna Kwiatkowska), il. na s. 165–166.
Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 37 na s. 143 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota).
Ks. Stanisław Piątek, Kęty. Miasto świętego Jana Kantego, Kęty 2016, s. 24–25, 67.
Jan III Sobieski. Polski król w Wiedniu, [katalog wystawy], Österreichische Galerie Belvedere, Wien, Winterpalais, 7 lipca–1 listopada 2017 roku, wyd. Paweł Jaskanis i Stella Rollig, red. Maike Hohn i Konrad Pyzel, München 2017 (wydana została także równoległa wersja niemiecka), poz. kat. 91 na s. 228 (notę opr. Jerzy Żmudziński), il. na s. 229.
