Jest to jedna z dwóch przechowywanych razem, nieco zbliżonych wymiarami i techniką makat, które nie stanowią pary w sensie identyczności motywów. W opisywanej makacie kilkupasmowa bordiura otacza centralne pole, w którym pojawia się motyw mihrabu z trzema arkadami wspartymi na kręconych kolumnach. Środkowa arkada jest szersza i wyższa. Zamyka ją wielolistny łuk, z ukwieconymi gałązkami po bokach, zwieńczony półksiężycem. Ponad węższymi arkadami bocznymi widoczne są schematycznie ukazane świątynie flankowane minaretami. W arkadach wiszą lampy meczetowe. U dołu, na głównej osi widać bukiet kwiatów w wazonie, a w arkadach bocznych – drzewka cyprysowe. Bordiura składa się z kilku pasów wypełnionych zgeometryzowanymi motywami roślinnymi. W polu głównym na złotym tle pojawiają się czerwone, zielone i srebrne motywy. Pasy bordiury są czerwone, zielone i żółte, z motywami roślinnymi umieszczonymi na złotym i srebrnym tle. Przy górnej i dolnej krawędzi doszyte zostały białe frędzle, całość podszyta jest szarym płótnem lnianym (frędzle i podszewka nie są oryginalne).
Według miejscowej, klasztornej tradycji makaty ofiarowała karmelitankom królowa Maria Kazimiera. Tradycji tej nie udało się potwierdzić w źródłach pisanych. Wydaje się ona jednak z wielu względów wiarygodna, ale nie może dotyczyć klasztoru na Wesołej, przy ul. Kopernika w Krakowie, który ufundowany został w latach 1716–1725 (zob. o. Benignus Józef Wanat, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory Karmelitów i Karmelitanek Bosych 1605–1975, Kraków 1979, s. 669–670). Makaty mogłyby pochodzić albo z krakowskiego klasztoru przy kościele św. Marcina na ul. Grodzkiej (ufundowanego w latach 1612–1618, skasowanego w 1787 roku – siostry z tego klasztoru po kasacie przeniosły się na Wesołą, przenosząc ze sobą ruchomości – zob. B. J. Wanat, op. cit., s. 627), albo – co bardziej prawdopodobne – z klasztoru warszawskiego (ufundowanego w 1649 roku; w 1663 roku konwent osadzony został w dawnym pałacu Kazanowskich przy Krakowskim Przedmieściu; klasztor skasowano w 1818 roku, a karmelitanki rok później przeniosły się do Krakowa, zabierając część ruchomości klasztornych – zob. B. J. Wanat, op. cit., s. 659–660). Krakowski klasztor przy kościele św. Marcina cieszył się zainteresowaniem królów polskich z dynastii Wazów i jest prawdopodobne, że Maria Kazimiera także utrzymywała kontakt z zakonnicami w czasie swoich pobytów w Krakowie. Kronika tego klasztoru nie wspomina jednak o takich relacjach ani o darach królowej (zob. [o. Józef Kalinowski (św. Rafał Kalinowski)], Klasztory Karmelitanek Bosych w Polsce, na Litwie i Rusi, ich początek, rozwój i tułactwo w czasie rozruchów wojennych w XVII wieku. Rzecz osnuta na kronikach klasztornych, [T. IV], Kraków I. Klasztor św. Marcina, Kraków 1904, s. 124 – przerwa w relacji pomiędzy latami około 1679–1685). Natomiast cała rodzina królewska utrzymywała bardzo żywy kontakt z klasztorem warszawskim oraz lubelskim (szczegółowo kontakty te omówiła Karolina Targosz w swojej pracy Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII wieku o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002, s. 152–158). Relacje z konwentem warszawskim były najsilniejsze i znamy potwierdzone źródłowo dary dla tego klasztoru (portrety rodziny królewskiej), jak również dar konwentu dla królowej – w postaci modlitewnika z 1677 roku zachowanego w zbiorach monachijskich. Poza tym w klasztorze krakowskim potwierdzone są inne pamiątki po Sobieskich (zob. obicia z daru króla Jana III Sobieskiego z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie i cztery talerze z serwisu króla Jana III Sobieskiego z klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie). Najbardziej prawdopodobne wydaje się więc, że obie makaty stanowią dary królewskie (może konkretnie królowej) dla warszawskiego konwentu karmelitanek, po jego kasacie w 1819 roku przeniesione do Krakowa. Makata w lewym górnym rogu opatrzona jest znakiem (pieczątką) z napisem – w transkrypcji: „be-makâm-i Sakiz 1100”. W tłumaczeniu na język polski i po przeliczeniu daty: „wykonane na Chios 1688” (według uprzejmej informacji Beaty Biedrońskiej-Słoty). Data utrwalona na tej pieczęci pozwala wykluczyć ewentualność, że makata jest trofeum odsieczy wiedeńskiej. Walki z Turkami Polacy prowadzili jednak jeszcze na początku lat 90. XVII wieku, a poza tym ożywione były cały czas kontakty handlowe Polski z Turcją.
Makata prezentowana była po raz pierwszy na krakowskiej wystawie poświęconej sztuce Orientu w 1992 roku i przy tej okazji pierwszy raz została omówiona przez Beatę Biedrońską-Słotę. Później była kilkakrotnie prezentowana na wystawach, także w Turcji, i dzięki temu uwzględniona jest w światowej literaturze przedmiotu, w której – jeszcze przed odczytaniem napisu na pieczęci – uznano ja za wyrób z wyspy Chios, położonej u zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej. Analizę tkaniny w tym kontekście przeprowadziła Monika Stachurska, która w pełni potwierdziła taką proweniencję. Autorka zwróciła także uwagę na dostrzegalne w motywach zdobiących makatę, typowe – jak się wydaje w świetle obecnych badań – dla tego ośrodka, przemieszanie motywów o genezie perskiej, tureckiej i zachodnioeuropejskiej. W związku z wystawą w Stambule w 2014 roku ostatecznie odczytano tekst na pieczęci zawierający nazwę wyspy Chios i datę 1688.
Pochodzenie makaty z daru Sobieskich jest bardzo prawdopodobne – rodzina Sobieskich traktowała warszawski klasztor karmelitek bosych jako jedną ze swoich rezydencji i dysponowała tam odrębnym apartamentem. Nie można oczywiście wykluczyć, że zakonnice same nabyły makatę do wyposażenia tego apartamentu, mogli ją też ofiarować w późniejszym czasie synowie króla. Kwestia „późnego” (w stosunku do daty odsieczy wiedeńskiej) czasu powstania makaty przywodzi na myśl inny podobny przypadek: namiot turecki przekazany w 1994 roku do zbiorów wawelskich, wcześniej należący do kolekcji Lanckorońskich, będący częścią spuścizny po rodzie Rzewuskich i uważany tradycyjnie za trofeum wiedeńskie. Odczytanie tureckiej pieczęci widniejącej na krawędzi płótna, zawierającej informację o ostemplowaniu tego płótna w Amid we wschodniej Anatolii w 1695 roku (Magdalena Piwocka, Wawelska kolekcja namiotów, w: Namiot turecki w zbiorach wawelskich, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Wystawa, czerwiec–wrzesień 2013, Kraków 2013, s. 13), zmusza do rewizji uznanej tradycji proweniencji namiotu i potwierdza fakt ciągłości kontaktów handlowych i dyplomatycznych Polski z Turcją (nie zawsze bezpośrednich), biegnących jakby równolegle do zmagań militarnych i skutkujących stałym napływem wyrobów orientalnych do Polski.
Literatura:
Orient w sztuce polskiej, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, czerwiec–październik 1992, Kraków 1992, poz. kat. I/77 na s. 61 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota), il. 40.
War and Peace. Ottoman-Polish Relations in the 15th–19th Centuries, exhibition catalogue, Istanbul, Museums of Turkish and Islamic Arts, June 29–September 20, 1999, Istanbul 1999, poz. kat. 122 na s. 226 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota), il. na s. 227.
Wojna i pokój. Skarby sztuki tureckiej ze zbiorów polskich od XV do XIX wieku, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, 25 lutego–3 maja 2000, Warszawa 2000, poz. kat. 122 na s. 222 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota), il. na s. 223.
Nurhan Atasoy, Walter B. Denny, Louise W. Mackie, Hülya Tezcan, İpek, the Crescent & the Rose. Imperial Ottoman Silks and Velvets, London 2001, poz. kat. 71 na s. 251.
Monika Stachurska, Perska czy turecka? – problem określenia proweniencji makaty ze zbiorów skarbca jasnogórskiego, w: Tkaniny orientalne w Polsce – gust czy tradycja?, pod redakcją Beaty Biedrońskiej-Słoty, seria Konferencje Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu, T. IV, Warszawa 2011, s. 98, 99, 102–103.
Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 35 na s. 141 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota).
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 241.
